ریشه روزه در انسان‌شناسی اسلامی

حجت‌الاسلام و المسلمین عباس ایزدپناه، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، در پاسخ به این پرسش که چه نسبتی میان جهان‌بینی اسلامی و روزه‌ وجود دارد؟ گفت: موضوع مهمی که در باب روزه مطرح است، توجه به مبانی فلسفی کلامی روزه در اندیشه قرآنی است. این پرسش مطرح است که چرا قرآن کریم سنت روزه را واجب کرده است؟ چنانکه قرآن نماز را واجب کرده است و همان‌طور که امر به معروف و نهی از منکر را واجب قرار داده است.
ایزدپناه ادامه داد: این قبیل واجبات و محرمات یک سری مبانی دارند و ما نمی‌توانیم این واجبات و محرمات را که مربوط به حوزه تکالیف و وظایف فردی و اجتماعی هستند، به صورت بریده از مبانی فلسفی و کلامی تبیین کنیم.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم، تصریح کرد: مسئله مهم این است که بهترین مبنا برای توجیه تکالیف فردی و اجتماعی از جمله روزه چیست؟ البته امر به معرف و نهی از منکر به اصلاح اجتماعی مربوط می‌شود و وجوب این عبادت بیشتر جنبه اصلاح اجتماعی دارد اما روزه و همان طور نماز، بیشتر هدفش جنبه فردی است و به حوزه خودسازی فرد و شخص مربوط می‌شود، به عبارت دیگر این احکام به حوزه تقویت اخلاقی و اصلاح فردی مربوط هستند.
ایزدپناه افزود: ‌پرسش این است که روزه به خصوص با توجه به اینکه که ما اکنون در ماه مبارک رمضان هستیم، چه مبانی فلسفی و کلامی دارد؟ ما باید به سوی این مسئله برویم که آیا انسان دارای روحی و جسمی است؟ انسان یک جسم فیزیکی دارد که نیاز به سلامتی دارد، چنانچه روح و روان آدمی نیاز به سلامتی دارد.
وی با بیان اینکه در فلسفه اسلامی توجه خاصی به این مسئله شده است که نهایتا انسان دارای جسم است و دارای روح، گفت: از طرف دیگر بین این دو یک رابطه و پیوند عمیقی وجود دارد. یعنی سلامتی جسمی در سلامتی روحی تاثیر می‌گذارد، چنانکه سلامتی روحی تاثیر در سلامتی جسمی خواهد داشت.
ایزدپناه ادامه داد: روزه و تکالیفی مانند نماز در عبادات اسلامی هم تاثیرات جسمانی و هم تاثیرات روانی و نفسانی دارد. به خصوص روزه که تاثیرات جسمانی بسیار بزرگ و عمیقی دارد و در روایات اسلامی نیز به آن اشاره شده است و ما در آموزه‌های دینی داریم که روزه بگیرید تا سالم بشوید. سلامتی روحی و روانی هم مهم است و پیوند عمیقی با سلامتی روانی دارد و تا جسم سالم نباشد، روح و روان انسان نیز سالم نخواهد بود.
وی افزود: این‌ها یک سلسله مباحث فلسفی است و پایه و اساس روزه و وجوب روزه از دیدگاه قرآن در انسان شناسی اسلامی ریشه دارد و اینکه انسان دارای جسم و روح است و میان این دو رابطه و پیوند عمیق و مستحکمی است و بدون سلامتی جسمی، سلامتی روحی و روانی ناممکن خواهد بود، چنانکه بدون سلامتی روحی هم سلامتی جسمی نخواهیم داشت.
تمایز وجوب روزه و توصیه پزشک
عضو هیئت علمی دانشگاه قم، تصریح کرد: چنانکه همین روزه مبانی کلامی هم دارد. اسلام که برای سلامتی جسم و روح وجه ندارد، مانند عنایت و توجه یک پزشک و یا وزارت بهداری به سلامتی جسمی و روانی نیست. این نوع سلامتی مورد توجه پزشکان و وزارت مربوطه هست، اما تاثیر روزه و نظر قرآن که وجوب روزه است با توصیه یک پزشک چه تفاوتی دارد؟ این مبانی می‌گویند این سلامتی جسمی و روحی بدون ارتباط با خدا، بدون ارتباط با معاد و مسئله معاد باوری و خداباوری معنا و مفهومی نمی‌یابد.
وی ادامه داد: این جاست که معلوم می‌شود این سلامتی جسمی و روحی به قصد تقرب الی الله مطرح می‌شود و آباد کردن معاد و آخرت و اینجاست که مسئله نیت مهم است و روزه بدون قربت الی الله قابل قبول نیست، چون اگر با این نیت روزه انجام نشود، میشود یک توصیه پزشکی و یا مثلا وجوب نماز می‌شود توصیه یک پزشک که برای مثال برای نرمش و ورزش انجام می‌شود. این جاست که اهداف بالاتری در کار است که قرآن هم نظر دارد به سلامتی جسمی و هم سلامتی روحی و روانی و این‌ها را پایه و ابزاری می‌داند برای تقرب الی الله.
ایزدپناه با بیان اینکه روزه بدون نیت، بدون معنویت خواهد بود، گفت: در نظر گرفتن خدا شرط روزه‌داری است و این‌ عبادات بدون نیت چندان ارزش و اهمیتی نخواهند داشت. اینجاست که وقتی قرآن می‌گوید روزه برای شما واجب شده است تا اینکه شما تقوای الهی پیشه کنید و تربیتی معنوی پیدا کنید که ایمان پایه و اساس آن هست.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم، ادامه داد:‌ ما می‌توانیم بگوییم که همه واجبات و محرمات اسلامی یک سری مبانی دارد که در فلسفه است و به وجودشناسی و انسان‌شناسی مربوط می‌شود. در نظر داشته باشیم که هر فلسفه‌ای نمی‌تواند پایه و اساس نماز و روزه قرآن را تدوین کند. فلسفه یا فلسفه‌های اسلامی در این راستا باشند و در این مورد خصوص فلسفه ملاصدرا، علامه طباطبائی و استاد مطهری می‌تواند مورد عنایت بیشتری باشند زیرا این نظام‌های فلسفی می‌توانند مبانی عبادات اسلامی از جمله روزه را تدوین کنند و ما نمی‌توانیم از فلسفه‌های غربی جایگاه مشخصی برای عبادات معین کنیم.
ایزدپناه در پایان گفت:‌ بنابراین روزه از واجبات مهم اسلامی است و ریشه در فلسفه انسان‌شناختی اسلامی و چنانکه مبانی کلامی هم دارد و روزه منهای معاد و خدا به یک دستور پزشکی تبدیل می‌شود و نتیجه بهتری نخواهد داشت.