گنبد تاریخی مسجد امام، قصه غصه دیگر میراث فرهنگی اصفهان

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایرنا، اختلاف اندازه آوگون(جایی که گنبد قوس می گرد) ترک‌های کار شده با آوگون ۲ ترکی که تا نیمه تخریب و قرار است جایگزین شود، به تعبیر برخی کارشناسان این تصور را ایجاد می‌کند که گنبد از ناحیه آوگون دفرمه شده است.

این نگرانی با پیگیری دوستداران میراث فرهنگی موجب شد تا خبرنگار ایرنا ماجرا را با کارشناسان در میان بگذارد؛ کارشناسانی که برخی حاضر به انتشار صحبت‌هایشان نشدند چراکه قضاوت را منوط به بازدید از شرایط گنبد از نزدیک و روی داربست دانستند و برخی هم گفتند که باید دید این مشکل بعد از دور زدن کامل ترک‌ها حل خواهد شد یا خیر؟.

اما عده‌ای هم گفتند که این ایراد و دفرمگی حاصل به اصطلاح مرمت‌های دهه شصت است که حالا نمایان شده است.

ماجرا از این قرار است که گنبد مسجد جامع عباسی ( امام) از سال‌ها پیش درگیرودار مرمت های غیراصولی دچار درد مزمنی شد که هنوز هم ادامه دارد.

طبله کردن کاشی‌ها و حرکت ملات و کاشی از سال‌های دهه شصت گریبان گنبد مسجد جامع عباسی را گرفت و با اینکه در همان سال‌ها مجبور شدند دوباره کاشی‌ها را برچینند و از نو کاشی کنند، باز هم این درد انیس و مونس گنبد مسجد عباسی ماند که ماند. به دنبال این ماجرا باز در سال‌های دهه هشتاد طبله کردن کاشی‌ها خبرساز و موجب نگرانی شد.

نارضایتی و انتقاد کارشناسان نسبت به تعویض کاشیکاری گنبد مسجد جامع عباسی  از همان دهه ۶۰ به این سو تا آغاز دهه ۹۰ ادامه داشت تا اینکه دوباره سازمان میراث فرهنگی اقدام به تعویض دوباره کاشی‌ها کرد، پییشتر حسین مصدق زاده با نظارت عبدالله جبل‌عاملی و در دهه ۹۰ مهدی پاکدل با نظارت منصور عسگری خوراسگانی، دانش آموخته عمران کار تعویض کاشی‌های گنبد را بر عهده داشتند.

در واقع آنچه از سال‌های دهه ۶۰ رخ داد، نوسازی و نه مرمت بود که منتقدان بر این شیوه کار انتقاد داشتند اما از سوی دیگر به گفته برخی کارشناسان پیشکسوت مرمت، کاشیکاری گنبد مسجد بدون نظارت کافی پیش رفت و بعد از مدتی کاشی‌ها حرکت کرد؛ اتفاقی که حتی بازاریان را هم نگران کرده بود.

سرگذشت گنبدی که نوسازی شد

گنبدی که گفته می شود از همان سال‌ها فرمش خراب شده است حالا باز بیشتر به چشم برخی ها لوچ و ناجور شده و آوگون های (جایی که شکم گنبد شروع می شود) ترک‌های جدید و ۲ ترک قدیمی برجای مانده اختلاف اندازه داده است.

برخی کارشناسان می‌گویند این اختلاف سطح یا بالا و پایین بودن آوگون گنبد، ناشی از اقدامات سال‌های دهه ۶۰ است که حالا به چشم آمده و باید در اجرای ۲ ترک باقی مانده اصلاح شود و برخی هم می‌گویند در اقدامات اخیر دیگر نباید اختلاف سطحی بوجود می‌آمد.

سوال اما این است که  اگر بعد از دور کامل زدن ترک‌های جدید، این اختلاف سطح آوگون‌ حل نشد چه؟ شاید قضاوت زود باشد و باید دید بعد از اتمام کار ، سر و ته ترک‌های گنبد درست به هم می‌آید یا خیر؟ اگر نیامد، مشکلی وجود دارد که ناشی از همان به هم ریختن فرم گنبد است و به تعبیر برخی کارشناسان دیگر نمی‌توان کاری کرد.

مرحوم حسین معارفی حافظ  بسیاری از بناهای اصفهان بود، یکی از این عناصر بی بدیل معماری اصفهان گنبد مسجد جامع عباسی است که با تمام مشکلاتی که در سال‌های مشروطیت برایش حادث شده و  آن طور که پیشکسوتانی چون مرحوم پرویز ورجاوند مشاور ملی حفاظت آثار باستانی ایران  و یا در اصفهان مرتضی فرشته نژاد روایت می‌کنند؛ به شکل متناسبی مرمت و تعمیر می‌شود. اما امانت مرحوم معارفی دوباره در سال‌های بعد از انقلاب ، با آمدن بالگردها بر فراز میدان نقش جهان، دچار ارتعاش شد و کاشی‌ها از سازه جدا شدند.

مرتضی فرشته نژاد درباره آنچه بر گنبد مسجد جامع عباسی گذشته است به خبرنگار ایرنا گفت: زمان مشروطه که نیروهای حکومتی  و نیروهای انقلابی با هم درگیر شده بودند، مدتی اینجا به عنوان سنگر استفاده شد ؛ توپ و تفنگ زده بودند و کاشی‌های گنبد دو سه ترکش مشکل پیدا کرد که مرحوم معارفی در دوران پهلوی  آنها را مرمت کرد و چه خوب هم مرمت کرد؛ آن‌طور که با تمام دستورالعمل‌های مرمت همخوانی داشت.

فرشته نژاد افزود: معارفی به کارش وارد بود؛ نوسازی نکرد بلکه دو سه ترک را  مرمت کرد و آنهایی را که مجبور شد جمع کرد در عکس های هولستر معلوم است که کدام قسمت ها ریخته بود، آنها را هم جوری عمل کرد که هرکس می‌آید و می‌بیند، بفهمد این دو سه ترک، مرمت شده نه خراب کرده باشد.

این پیشکسوت مرمت اصفهان این‌گونه ادامه داد: متاسفانه در دوران انقلاب، مدتی بالگرد آمد بالای میدان و ارتعاشی که ایجاد کرد؛ بسیاری از این کاشی‌ها جواب داد و از سازه اصلی جدا شد.

به گفته فرشته نژاد در دهه شصت مرمت یا به تعبیر وی نوسازی گنبد شروع شد؛ اما چه شروعی؟ کار هنوز به ترک  ۱۶ نرسیده بود که کاشی‌ها  با ملات شروع به حرکت کردند این می شود که به قول خودش دست آخر به اتفاق حسن محبعلی می‌روند بالای گنبد تا ببینند بلاخره می‌توانند راه حلی پیدا کنند یا خیر.

وی ادامه داد: در این بازدید دیدم اینجا که، یک قوس ملایم خیلی قشنگی باید داشته باشد؛ پله پله شده بود و  این نشان می‌داد کاشی‌ها و ملات حرکت کرده و عن‌قریب است که بریزند و فاجعه‌ای به بار بیاورد، اهل بازار هم می‌دیدند  که اگر شرایط این‌ چنین بماند یک روز می‌ریزد روی اهل بازار و مردم عبوری.  بلاخره مجبور شدند به سازمان نامه نوشتند.

آن طور که فرشته نژاد گفت، بلاخره متولیان آمدند و گفتند این کاشی‌ها بیاید پایین و یک دور دیگر کاشی ها ترک به ترک کار شوند اما  باز دوباره نظارت کار را سپردند به کسی که در دور پیشین کار را به عهده گرفته بود.

این کارشناس که منتقد شیوه بسیاری از مرمت های امروز بناهای تاریخی اصفهان از جمله گنبد مسجد شیخ لطف الله است، گفت:  از دهه ۶۰ که به اصطلاح مرمت گنبد را شروع کردند، گفتیم کسانی که کار را به عهده گرفتند اهل این کار نیستند و از آن بدتر اینکه گنبد را پیمان بدهند و این از بد، بدتر می شود.

فرشته نژاد افزود: کسی اما  به حرف ما گوش نکرد؛ مدیر کار خودش را کرد و  پیمانکار هم کار خودش را کرد و به نظر من هیچ ناظری نداشت؛ ناظری که کار را زیر نظر داشته باشد و هدایت کند. البته جبل عاملی ناظر بود و کار را به عهده گرفت اما نظارت ایشان هیچ تاثیری در روند مرمت صحیح این گنبد نداشت.

فرم گنبد مسجد از دست رفته است

استاد پیشین دانشکده مرمت دانشگاه هنر درباره آنچه اکنون در گنبد مسجد جامع عباسی با اختلاف اندازه آوگون ترک‌های باقی مانده و آنچه از ترک‌ها بر گنبد سوار شده است ، گفت: حجم گنبد مسجد عباسی سه بعدی است از ۲ طرف انحنا دارد یعنی هم در ارتفاع و هم در سطح انحنا دارد؛ کسی را می‌خواهد که هندسه بداند، کسی که بتواند سر این  ۱۶ ترک را به هم برساند.

فرشته نژاد ادامه داد: اینجا دیگر  خلط مبحث شده است مرمت و نوسازی و خرابکاری قاطی شده‌اند فقط می‌دانم که  فرم گنبد از دست رفته است  فرم خارجی گنبد که همین نازک‌کاری باشد از دست رفته است.

این کارشناس پیشکسوت درباره آنچه گفته می شود با اتمام کار، مشکل اختلاف اندازه در ناحیه آوگون حل خواهد و اگر نشد هیچ کاری نمی‌توان کرد، این موضوع را تصدیق کرد اما در عین حال معتقد است که در زمان حاضر هم کار با دقت لازم پیش نرفته است.

وی در گفت ‌و گو با ایرنا یادآور شد: نباید یک میلی‌متر کم و زیاد می‌شد، از ترک یک کار را  شروع کرده‌اند، باید میلی‌متری در نظر می‌گرفتند، می‌خواهند ترک اول گنبد را برسانند به ترک شانزدهم، باید فکری بکنند که بتوانند این ترک‌ها را به هم برسانند؛ نباید یک درزی ایجاد شود و بعد هم توش خورده کاشی بچپانند و بگویند از زمان صفویه همین طور بوده است.

فرشته نژاد بر این باور است که کسانی که کار گنبد را بر عهده گرفته‌اند نخوانده ملا هستند و می‌خواهند با آزمون و خطا کار را یاد بگیرند.

وی گفت: آن زمان آمدند و روی گنبد کار کردند و کار هم خراب درآمد حالا این دفعه که آمده‌اند کار کنند، نباید جزیی‌ترین خرابی یا مشکلی در کار ایجاد شود، نسبت کچ و خاک را باید تنظیم می‌کردند.

ریشه‌های یک کار اشتباه در حال امروز گنبد

خبرنگار ایرنا با سرپرست پیشین دانشکده مرمت دانشگاه هنر اصفهان نیز درباره آنچه با اختلاف اندازه ناحیه آوگون ترک‌های باقی مانده با ترک‌های کار شده روی گنبد مسجد جامع عباسی موجب نگرانی برخی از دوستداران میراث فرهنگی اصفهان شده است گفت‌ و گو کرد.

شهریار ناسخیان معتقد است این مشکل جدیدی نیست و به احتمال قوی بعد از کار شدن ترک ۱۵ و ۱۶ حل خواهد شد.

ناسخیان گفت: تا آنجا که من خبر دارم، حدود ۱۵ سال پیش، قالبی از یک بخش گنبد مسجد امام  ساخته شده  و زیر خود مسجد نگهداری می‌شود، هر سال کاشی‌های  قطعه‌ای از این قالب چسبانده می‌شود و می‌آید بالای گنبد و مونتاژ (نصب)می‌شود و در واقع دور می زند.

از نگاه این کارشناس اشکالی که آن قالب داشت این بود که بخش آوگون آن( جایی که گنبد قوس می‌گیرد) اختلاف سی یا چهل سانتی از ترک‌های قدیم داشت  و وقتی ترک را بالا می‌بردند آن اختلاف را با گچ پر می‌کردند.

وی افزود: گچ‌ها وقتی برف و باران و گرما و سرما می‌خورد، نشست می‌کرد و در حقیقت حرکت می‌کرد و نامیزان می‌شد از دور هم بخش قوس گنبد خیلی زشت به نظر می‌رسید و این مشکل را کارشناسان  تذکر می‌دادند.

این مشکلی بوده است که به گفته ناسخیان وجود داشته و او به یاد می‌آورد که قرار بود اصلاحیه‌ای بزنند و این قالب را اصلاح کنند.

رییس پیشین دانشکده مرمت دانشگاه هنر گفت: قرار بود این سی چهل سانت گلویی را اصلاح کنند؛ در ظاهر این کار را کرده اند در تصاویر این‌گونه به نظر می‌رسد که این  قوس از پایه اصلاح می‌شود و بر این اساس وقتی دور کامل بزند ترک دفرمه و بیرون زده اصلاح می‌شود.

وی معتقد است که جای نگرانی نیست و این اختلاف ناشی از  قالب غلط و قدیمی است و قالب جدیدی که در حال حرکت بر روی ترک‌های گنبد است مشکل را حل خواهد کرد.

حفاظت با استمرار بارندگی، کافی نیست

اما امیرحسین دهباشی معمار حفاظت گر علاوه بر نگرانی از اختلاف سطح یاد شده معتقد است داربست به صورت صحیح اجرا نشده است.

وی به خبرنگار ایرنا گفت: داربست در قسمت‌هایی، وزن خودش را به سازه گنبد تحمیل کرده که این خطای فاحش اجرایی باید تصحیح شود لبه‌های خشن لوله‌های داربست مستقیم و بدون حفاظت روی جداره تزینینی گنبد قرار گرفته است.

دهباشی معتقد است گنبد در مقابل عوامل جوی درست حفاظت نشده و استمرار بارندگی باعث لطمات جبران ناپذیر به سازه گنبد می‌شود.

وی افزود:  با بهم ریختن توازن گنبد به واسطه جمع‌آوری قسمتی از ترک و نیمه کاره رها شدن کار مرمت گنبد بیم آن می‌رود  با استمرار بارش و لطمات حاصل از یخ‌زدگی احتمالی صدمات جبران‌ناپذیری به سازه و تزیینات وارد شود.

داستان تازه، این‌بار برای گنبد مسجد امام

فریبا خطابخش، مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان اما در رابطه با همه این نگرانی‌ها به ایرنا گفت: هیچ عقب و جلویی وجود ندارد این ترک آخر است وقتی ترک می‌خواهد نصب شود باید به ترک بعدی  هشت‌وگیر شود.

خطابخش پیگیری نگرانی‌هایی که بابت گنبد مسجد امام وجود دارد را داستان تازه‌ای دانست که منقدان بعد از گنبد شیخ لطف الله برای گنبد مسجد امام شروع کرده‌اند و گفت: ترکی که خراب بوده، باید بیاید پایین و ترک اصلی گذاشته شود وقتی ترک اصلی گذاشته شد، آن‌ موقع می‌توانند بگویند عقب و جلو یا بالا و پایین است، در زمان حاضر ترک، نصفه پایین آمده و لبه‌های  ترک وقتی پایین می‌آید ، لبه‌های ترک مرمت نشده، خورد می‌شود. ترک ۱۵ و ۱۶  هنوز  کار نشده است، اجازه بدهند این ترک‌ها کار شود بعد این صحبت ها را  بکنند.

وی اختلاف اندازه‌ها را ناشی از ترک‌های کار نشده دانست و گفت : ترکی که کار نشده لبه‌هایش ریخته است باید اجازه بدهند کار تمام شود ترکی که کامل می‌شود باید با ترک بعدی هشت وگیر شود اگر عیببی وجود داشته باشد بعد از اجرای این ترک‌ها دیده می‌شود.

خطابخش در توضیح بیشتر افزود: تاکنون ۱۴ ترک گنبد مسجد امام  تمام شده است، کاشی گنبد امام هم کار کاشی جدید است، یکبار در دهه ۶۰، کاشی گنبد کار شده است که از نظر اصولی درست نبوده و بنابراین پیاده شد و مجدد هم کار شده است، در زمان حاضر ترک ۱۵ و ۱۶ در دستور کار قرار گرفته است و اگر تامین اعتبار شود، کار  ادامه پیدا می‌کند و سعی می‌کنیم تا نوروز تمام شود.

بنابراین آن‌طور که به نظر می‌رسد کار گنبد تا زمان تامین اعتبار متوقف است، به گفته مدیر پایگاه جهانی میدان نقش جهان ترک ۱۵ و ۱۶ساخته شده و در کارگاه پایین مسجد قرار دارد، آنها باید ترک ۱۵ و ۱۶ را تخریب کنند و به شرط تامین اعتبار، ترکی که آماده است را نصب کنند.

وی درباره شرایط حفاظت نشده گنبد در شرایط بارندگی و احتمال یخ زدگی و آسیب افزود: هنوز زیرسازی گنبد را بر نداشتیم، پکفته روی گنبد شاید حدود  ۴۰  یا ۵۰ سانت باشد، این پکفته برداشته نشده که تصور کنیم بارندگی نفوذ می‌کند.

میراث فرهنگی اصفهان در حدود بیست سال اخیر سه گنبد مهم شهر یعنی گنبد مسجد جامع عباسی، گنبد مدرسه چهارباغ و گنبد مسجد شیخ لطف الله را با نظارت یک ناظر مرمت کرده است، مرمت‌هایی که در تمام سال‌های اخیر چندان بی‌حاشیه نبوده است؛ از جمله اینکه، منتقدان مرمت گنبد مدرسه چهارباغ را نوسازی و مرمت گنبد شیخ‌لطف الله را کاری بدون مشورت و نظارت کارشناسان کارآزموده می‌دانستند.

شاید به نظر متولیان میراث فرهنگی اصفهان این‌گونه برسد که پیگیری نگرانی‌ها درباره گنبد مسجد امام داستان تکراری باشد اما باید گفت، برای آثار میدان جهانی ایران، میدان نقش جهان و گنبدهای یگانه‌اش هیچ آزمون و خطای دیگری قابل تحمل نیست و از این رو همه‌چیز گرچه سایه‌روشن با توجه به نگرانی‌ها و حساسیت‌ها نسبت به آثار تاریخی اصفهان و آنچه تاکنون در عمل نشان داده شده، رصد می‌شود.

نگاهی که اگر متولیان میراث آن را پذیرا باشند می‌تواند نه کندکننده پیشرفت طرح‌ها، که موجب دقت طرح‌های مرمتی آثار تاریخی اصفهان و به خصوص آثار شاخصی مثل گنبد شیخ لطف الله و گنبد مسجد جامع عباسی باشند.

مسجد جامع عباسی معروف به مسجد شاه که امروز مسجد امام نامیده می شود یکی از زیباترین مساجد اصفهان و ایران محسوب است. این مسجد به واسطه تزئینات بسیار شگفت انگیز بکار رفته درآن، شهرتی جهانی دارد. گنبد مسجد یکی از شاهکارهای معماری اصفهان است که به صورت ۲ پوسته (دو پوش) بنا شده است. ارتفاع گنبد داخلی  ۳۸ متر و گنبد خارجی ۵۴ متر است.

این مسجد در سال   ۱۳۵۸ با مجموعه میدان نقش جهان به ثبت سازمان جهانی یونسکو رسید.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.