برخورد فیزیکی در امر به معروف و نهی از منکر

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ایکنا از خراسان رضوی، حجت‌الاسلام و المسلمین علی الهی‌خراسانی، مدرس یکی از حوزه‌های علمیه مشهد و پژوهشگر فقه اجتماعی شامگاه گذشته ۱۳ شهریورماه در نشست علمی با موضوع «برخورد فیزیکی در امر به معروف و نهی از منکر؛ از فقه تا حقوق شهروندی» در پژوهشکده ثامن در خصوص وجود اصطلاح «ید» در امر به معروف و نهی از منکر اظهار کرد: به اتفاق همه فقیهان، در امر به معروف مرتبه‌ای به نام «ید» وجود دارد که به معنای مواجه فیزیکی با منکر است، مسئله اصلی در این خصوص تعریف درستی از «ید» خواهد بود.

وی ادامه داد: چهار احتمال در خصوص معنایی «ید» وجود دارد، نخست اینکه «ید» به معنای خشونت بدنی، زدن و شکستن تا جایی که ممکن است به قتل نیز برسد. احتمال دوم نیز انجام کاری است که باعث عاجز شدن شخص از ارتکاب منکر، بدون هیچ ارتباط فیزیکی و زدن شود. معنای دیگر آن می‌تواند به معنای خشونت مسلحانه باشد و آخرین احتمال، انجام پیوسته معروف و ترک مداوم منکر از سوی مکلف است تا تبدیل به یک الگو شود و افراد دیگر آن منکر را انجام ندهند.

این پژوهشگر فقه اجتماعی عنوان کرد: به اتفاق تمام فقیهان مرحله «ید» در کنار مرحله «قلب» و «لسان» وجود دارد و حتی یک فقیه -چه اهل سنت و چه تشیع- هرگز آن را نفی نکرده‌اند. مرحله قلب به معنای آن نفرت و کراهت درونی است و لسان نیز تذکر با زبان و سخن است. عده‌ای معتقدند که خشونت و برخورد فیزیکی در امر به معروف و نهی از منکر جایز است، به طور خلاصه به دلایل آنان خواهیم پرداخت و هرکدام را با دلایل منطقی نقد خواهیم کرد.

الهی‌خراسانی بیان کرد: ما در فقه و اخلاق آزار رساندن و اذیت شخص دیگر را ممنوع می‌دانیم، این اولین قاعده ما در استفاده از قدرت و خشونت است. عده‌ای بیان کردند که خشونت و برخورد فیزیکی در امر به معروف و نهی از منکر اجماع فقهاست، در پاسخ به این موضوع باید گفت نه تنها اجماع نیست، بلکه اگر قرار باشد آن را اجماع فرض کنیم، یک اجماع مدرکی خواهد بود که در فقه نیز اعتباری ندارد.

امر به معروف و نهی از منکر مصداقی از جهاد نیست
وی افزود: برخی معتقدند امر به معروف، مصداقی از جهاد است و جهاد نیز مبتنی بر استفاده قدرت برای تغییر فساد و رفع منکر و انحرافات است، بنابراین شما هنگامی که منکری را دیدید، می‌توانید با آن برخورد فیزیکی داشته باشید. در پاسخ به این دلیل باید گفت اولا جهاد یک معنای عمومیت و گسترده‌ای ناظر بر استفاده از قدرت دارد و در یک مقیاس عمومی، جمعی و حکومت است، در حالیکه امر به معروف و نهی از منکر بسیار محدود‌تر بوده و مربوط به یک فرد است. بنابراین این گستردگی در حیطه حکومت با محدودیت در حیطه فردی قابل تطبیق نیست.

این پژوهشگر فقه اجتماعی اظهار کرد: حتی اگر بخواهیم امر به معروف را به جهاد ارجاع دهیم، باید آن را مصداقی از جهاد ابتدایی بدانیم، یعنی شما به کشوری کافر حمله کرده و آن را ضمیمه کشور خود می‌کنید. در جهاد ابتدایی نیز دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد که باید مورد بررسی قرار گیرد.

عناصر امر به معروف و نهی از منکر همچون مجازات اسلامی نیست
الهی‌خراسانی خاطرنشان کرد: عده‌ای دیگر در پاسخ به عدم وجود برخورد فیزیکی در امر به معروف بیان می‌کنند این خشونت نیز همچون مجازات‌ها دیگر چون حد، حدود و تعزیرات باید انجام شود. در پاسخ به این دلیل باید گفت اولا باید ثابت کنید امر به معروف و نهی از منکر نیز در جزئیات، عناصر قانونی و کیفیت اجرایش همچون مجازات اسلامی و راهکار‌های اجرایی است که چنین امری ممکن نیست.

در امر به معروف و نهی از منکر ضوابط قضایی اجرا نمی‌شوند
وی ادامه داد: شما در حد به اثبات قضایی جرم توسطه بیّنه یا شاهدی نیاز دارید، اگر جرمی ثابت نشود نمی‌توان حد و مجازاتی صادر کرد اما در امر به معروف و نهی از منکر نیازی به بیّنه ندارد، بنابراین چون در امر به معروف و مجازات و قوانین اجرایی شرایط یکسانی وجود ندارد، بنابراین خشونت در امر به معروف و نهی از منکر نمی‌تواند از مصادیق احکام مجازات اسلامی باشد.

این پژوهشگر فقه اجتماعی بیان کرد: اگر عده‌ای بگویند دولت دینی بر سر کار آمده و حاکم اسلامی دستور داده که هر فردی می‌تواند در مواجه با منکر برخورد فیزیکی و خشونت اعمال کند. اولین نکته در این خصوص این است که ما از باب حکم اولیه این رفتار یعنی همان مشروعیت دینی بحث می‌کنیم، اطاعت از حاکم صحیح است اما هیچگاه آن را تبدیل به اجزا دین و شریعت نمی‌کند.

الهی‌خراسانی بیان کرد: عده‌ای معتقدند که قرار گرفتن این حکم در اجزا دین و شریعت نتیجه را تغییر نمی‌دهد و حکم حاکم اسلامی باید انجام شود، در پاسخ به این افراد باید گفت حاکم اسلامی طبق مصلحت‌های خاصی می‌تواند یک حکم الزامی را لغو کند. ما نیز در این خصوص یک حکم الزامی داریم و آن اینکه اذیت دیگران و تدعی به حقوق دیگران حرمت شرعی دارد که این مسئله با خشونت و برخورد فیزیکی لغو خواهد شد.

وی افزود: برخی فقیهان نیز معتقدند که بر اساس وجود آیات و روایات زیادی در خصوص امر به معروف و نهی از منکر و مطلق بودن آن آیات، می‌توان از خشونت و برخورد فیزیکی استفاده کرد. در پاسخ به این فقیهان نیز می‌گوییم این آیات هرگز اطلاقی نداشته و این ادّله ناظر بر راه‌های اجرایی امر به معروف نیستند.

این پژوهشگر فقه اجتماعی اظهار کرد: در میان تمام ادّله موجود و ذکر شده، مهم‌ترین ادّله روایات خاص هستند، به طور مثال روایاتی که در آن به انکار توسط شمشیر، جهاد توسط بدن‌ها و… اشاره می‌کند. این روایات از لحاظ سندی مشکل داشته و سیاق برخی از این روایات سیاق جهاد بوده و هرگز ارتباطی به امر به معروف و نهی از منکر نداشته‌اند.

الهی‎خراسانی خاطرنشان کرد: در روایتی از حضرت علی(ع) نقل شده است: «مَن تَرَکَ إنکارَ الْمُنکَرٍ بِقَلبِهِ ویَدِهِ ولِسانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَینَ الْأحیاءِ؛ کسى که منکَر را با قلب و دست و زبانش انکار نکند، مرده ‏اى است میان زندگان».

«ید» به معنای اعمال قدرت و جلوگیری
وی ادامه داد: کلمه «ید» در فرهنگ لغت عرب تنها به معنای دست و استفاده از برخورد فیزیکی نبوده بلکه به معنای قوت و قدرت زیاد نیز خواهد بود، «ید» به معنای اعمال قدرت است، به طور مثال اگر شما می‌خواهید نسبت به خوردن شراب نهی از منکر کنید، از تولید آن و یا ورودش به کشور‌های اسلامی جلوگیری کرده و یا قانونی جعل کنید.

این پژوهشگر فقه اجتماعی خاطرنشان کرد: یکی از معدود روایاتی که از لحاظ سندی مشکلی نداشته و علاوه بر شیعیان در میان اهل‌سنت نیز نقل شده، روایتی از پیامبر گرامی اسلام(ص) است. پیامبر(ص) می‌فرمایند: «هرکس از شما منکری را دید، اگر ممکن بود باید با دست خود آن را انکار کند و اگر ممکن نبود با زبان و سپس قلب خود» با این تفاوت که در روایات اهل‌سنت آن را اینگونه تعبیر می‌کنند: اگر کسی از شما منکری را دید، اگر ممکن بود با دست خود آن را تغییر دهد و اگر ممکن نبود با زبانش در صدد تغییر آن برآید و اگر باز هم نشد با قلب خود به مبارزه با آن برخیزد و این پایین‌ترین ایمان است.

الهی‌خراسانی بیان کرد: طبق این روایت، قبل از تذکر لسانی و کراهت قلبی باید با دست خود تغییرش دهیم، با دست تغییر دادن به چه معناست؟ اگر به آن را به معنای زدن و خشونت بدانیم، این معنا با روح تعامل مومنین با یکدیگر منافات دارد. در تمام اسلام، قرآن و فرهنگ اهل‌بیت، به تعامل مومنین و زندگی مسالمت آمیز آنان توجه و تاکید بسیار شده است.

تغییر دادن به معنای ایجاد یک مانع میان شخص و منکر است
وی افزود: تغییر دادن به وسیله «ید» به این معنای ایجاد یک مانع میان شخص و منکر است. امروزه این مانع می‌تواند به معنای تاسیس یک موسسه باشد، یک موسسه برای ترویج فرهنگ حجاب، موسسه‌ای برای نشر موسیقی حلال، موسسه‌ای برای جلوگیری از رشوه، موسسه‌ای برای جلوگیری از رفتن جوانان به سمت مشروبات الکلی و… . به عبارت دیگر باید زمینه را برای نفوذ اجتماعی معروف و جلوگیری از منکر فراهم کنیم، سبک زندگی جدیدی را به جامعه معرفی کنیم، فضای مناسب و سالم اخلاقی را ایجاد کنیم تا آن منکر را رقم نزد.

این پژوهشگر فقه اجتماعی اظهار کرد: امر به معروف و نهی از منکر دو معنا دارد، یک معنای و مفهوم عام که شامل جهاد، قصاص و… که خشونت در آن ارتباطی به ما ندارد و مفهوم دیگر آن یک مفهوم خاص است که شامل هر امر و نهی‌ای در مواجه با منکرات بوده و از سیاق جهاد، حدود و تعزیرات خارج بوده است؛ ما در چنین معنایی «ید» به معنای خشونت بدنی و فیزیکی نخواهیم داشت.

الهی‌خراسانی خاطرنشان کرد: در حقوق شهروندی، اصلی به نام کرامت انسانی وجود دارد که این اصل در ماده هفتم متن حقوق شهروندی قابل استناد است. این کرامت انسانی یک پشتوانه دینی نیز دارد و در بعضی از آیات و روایات به تکریم شخص مسلمان اشاره و تاکید شده است.

وی ادامه داد: هر مسلمانی در جامعه اسلامی حق کرامت دارد، هر مسلمانی در جامعه حق دارد که آزار و اذیت نشود. این یک حق عقلایی و دینی است. از طرفی دلیل «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فِی اِلسلام» نیز وحود دارد. طبق این دلیل نه نه حکمی در اسلام وجود دارد که به شما ضرر برساند و نه شما حق دارید به وسی آسیب و ضرر برسانید.

این پژوهشگر فقه اجتماعی مطرح کرد: شما نمی‌توانید از کسی سلب حق کنید، چه حقوق مالی و چه حقوق غیر مالی. طبق «لا ضِرار» حق کرامت در جامعه اسلامی، هیچی فردی حق ندارد این حق را سلب کند. حکم «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فِی اِلسلام» بر تمامی ادّله شرعی حاکم است.

الهی‌خراسانی بیان کرد: اگر یک حکم شرعی باعث ضرر رساندن و آسیب زدن شود، «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فِی اِلسلام» مانع آن می‌شود مگر اینکه آن حکم در مقیاس حکومت باشد، اگر آسیب مهم‌تری به جامعه و حکومت وارد شود همچون جهاد، این حکم جایگاهی نخواهد داشت. اما در یک مناسبات فردی همچون نهی از منکر و خشونت در آن که باعث ضرر رساندن و آسیب به فرد شود، این حکم صادق بوده و قطعا مانع خواهد شد.

وی افزود: حکم «لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فِی اِلسلام» حتی اعمال دولت دینی و حکومت دینی را نیز شامل می‌شود، به طور مثال حکومت و دولت به نمایندگان خود چون پلیس اجازه دهد که اگر منکری را دیدند با آن برخورد فیزیکی داشته و با خشونت با او رفتار کنند در حالیکه این حکم در چنین جایگاهی نیز صادق بوده و خواهد بود.

خشونت فیزیکی، خشونت لسانی
این پژوهشگر فقه اجتماعی اظهار کرد: این خشونتی که در امر به معروف و نهی از منکر از آن یاد می‌شود تنها به خشونت بدنی محدود نبوده و شامل خشونت زبانی نیز می‌شود؛ شاید در آن زمان (قرن ۲ و ۳) جامعه تصوری از خشونت زبانی نداشته اما امروزه کاملا این خشونت قابل فهم است.

حکومت اسلامی باید تعدی‌گران را مجازات کند
الهی خراسانی خاطرنشان کرد: تعدی به دیگران و تحقیر آنان به وسیله زبان، سلب حق کرامت انسانی است. بنابراین هیچ شخصی در جامعه اسلامی حق ندارد شخصی را مورد آزار و اذیت قرار دهند. حکومت اسلامی باید برای افرادی که برای تذکر لسانی مامور شده‌اند-چه از جانب حکومت و چه از جانب مردم- باید قانونی وضع کند که اگر کرامت افراد را خدشه دار کردند باید مجازات شوند.

انتهای پیام