فراز و نشیب یک ژن خوب خوشنویسی برای کاتب قرآن

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار ایکنا، در یکی از روزهای گرم فصل تابستان به همت حسن بیادی و با همراهی احمد مسجدجامعی به دیدار استاد احمد میرخانی از اساتید خوشنویسی ایران رفتیم. در خانه که باز شد. بوی مهر آمد و دیوارهای خانه انگار بهشتی از کلمات‌اند که به فضا جان داد‌ه‌اند. استاد میرخانی و همسرش به استقبالمان می‌آیند و از آغاز گفت‌وگو پیداست که تجربه جالبی در انتظارمان است. چیزی که بیش از همه در بدو ورود توجهمان را جلب می‌کند عصیانگری واژه‌ها بر دیوار است. نمی‌توان ساده‌ از آن‌ها گذشت و بر روی هر کلمه متوقف نشد. رقص واژه‌ها جلایی دیگر به خانه داده است. 

سید احمد میرخانی متولد سال ۱۳۱۸ است و از کودکی به خوشنویسی روی آورد. خطاطی در خانواده او موروثی است و جد او به نام سید حسین فصیح خطاط و عالم علوم دینی و میرزای زمان خود بوده است. ایشان از منسوبین خوشنویس معروف آقا سید مرتضی برغانی پدر گرامی استادان سید حسین و سید حسن میرخانی است که در عرصه خوشنویسی این سرزمین جایگاه ویژه‌ای دارند. خصوصاً اینکه سید حسین میرخانی بنیان‌گذاران اصلی خوشنویسی معاصر و اولین استاد ارشد خوشنویسی کشور بوده است. سید حسین میرخانی دو قرآن به خط نستعلیق یکی در سال ۱۳۲۳ با ترجمه استاد مهدی الهی قمشه‌ای که در صفحه مقابل با ظرافت کامل نوشته‌اند و دیگری را در سال ۱۳۲۸ نوشته‌است، کتابت قرآن دوم که در قطع بزرگتری به چاپ رسیده مدت پنج سال به طول انجامید.

این قرآن به خط درشت‌تر از کتابت تحریر شده‌است. بیننده در ابتدا ممکن است تعجب کند که چرا در قرآن دوم فاصله سطور و همچنین فواصل کلمات بیش از حد معمول و متعارف در نستعلیق ‌نویسی است ولی با اندکی دقت متوجه می‌شود که خوشنویس برای گذاشتن اعراب کامل ناگزیر از رعایت چنین فواصلی شده‌است. احمد میرخانی وقتی کودکی خردسال بود به توصیه پدر به نزد سید حسین رفت و از او تعلیم گرفت و قرآن دست‌نوشته او از همان زمان الگوی او برای خوشنویسی شد تا روزی که خود خوشنویس شد توانست سه مرتبه قرآن را با توجه به آموزه‌های استادش کتابت کند. 

در ادامه این دیدار از خانه پر مهر استاد به که گرمی حضور بانویی مهربان بر صفای آن افزوده است برآن شدیم تا اطلاعات بیشتری درباره فعالیت‌های استاد و گرایش هنری او کسب کنیم و در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید. 

ایکنا ــ از چه زمان با خوشنویسی آشنا شدید و دلبستگی شما به کدام استاد بیشتر بود؟

آغاز آشنایی من با خط به کلاس سوم دبستان در سال تحصیلی ۲۸ ـ ۲۹ باز می‌گردد در آن زمان کلیات سعدی به خط زیبای استاد «حسن میرخانی» به دستم رسید و جذابیت خط و شعر زیبای سعدی مرا مسحور خود کرد، خصوصاً در آن سال‌ها گلستان را می‌خواندم و به خط زیبای آن توجه می‌کردم و بالاخره از کلاس چهارم دبیرستان به سال ۱۳۳۵ به توصیه پدرم به حضور برادر برزگ‌شان استاد حسین میرخانی که تعلیم خط می‌دادند رفتم و کار تعلیم گرفتن را با علاقه و اشتیاق آغاز کردم. در آن زمان جامعه هنری کشور دلبستگی بسیاری به دو این برادر حسین و حسن میرخانی داشت که البته هنوز هم ادامه دارد و بعدها به قول حسن آقا که می‌‌گفتند، در این فن هرکسی در حد خودش و سلیقه و طبیعت و سرشت ذاتی‌ و ذوق مخصوصی که در نهادش نهفته به شرط رهایت اصولی که برای خط وضع شده می‌تواند ادعای خطاط شدن را داشته باشد.

ایکنا ــ در خوشنویسی علاقه‌مند به نگارش چه خطی هستید و آیا  رویکرد نوینی در این زمینه داشته‌اید؟

از کودکی به خط نستعلیق علاقه‌مند بودم و تاکنون هم این علاقه را حفظ کرده‌ام و هنوز هم از روی خطوط خوب مشق می‌کنم و این مشق کردن ادامه دارد اما ابداعی که در این زمینه داشته باشم چون برای خودم این مشق کردن‌ها عادی شده، ممکن است تغییرات کمی ایجاد شده باشد ولی خودم نمی‌دانم.

ایکنا ــ چه آثاری تاکنون کتابت کرده‌اید؟

آثاری که تاکنون نوشته‌ام سفارشات چاپخانه‌ها و جزوات کوچک و بزرگ مذهبی و ادبی بوده که در دسترس خودم نیست. همچنین کتابت کتاب‌های درسی و سفارش‌های دیگر همه این‌ها تجربیاتی را برایم ایجاد کرد و اما دو قرآنی که توفیق پیدا کردم به خط نسخ و با ترجمه زیر نویس بنویسم. خط نسخ را از کسی تعلیم نگرفتم‌ام و هرچه هست ارثی سعی کردم از تجربیاتم در این زمینه استفاده کنم که یکجور نیستند و باهم متفاوت‌اند، فقط سعی کردم خواندن آن‌ها برای عموم مردم بی‌پیرایه و آسان باشد. برای ترجمه هم از ترجمه مرحوم الهی قمشه‌ای استفاده کردم وکه به صورت زیرنویس با قلم نمره یک و یک دوم که نازک‌ترین نوع قلم معروف به فرانسه تقریباً به خط تحریری نوشته‌ام. (قلم موسوم به  فرانسه که در قدیم قبل از اینکه خودنویس رایج شود توسط مرحوم میرزای کلهر از خوشنویسان به نام زمان ناصرالدین شاه طراحی شده و در فرانسه تولید شده است به این جهت به قلم فرانسه معروف است و از نمره یک دوم، یک، دو و سه داشته که در حال حاضر ممکن است در بعضی از دفاتر اسناد برای نوشتن اسناد و قباله‌ها استفاده شود.

ایکنا ــ قرآن آخری که کاتب کرده‌اید چه ویژگی‌ای دارد و نگارش آن چند سال طول کشیده است.

این قرآن به خط نستعلیق نگاشته شده است. خط نستعلیق مخصوص کلمات فارسی است زیرا حداکثر ۵ یا ۶ حرف را شامل می‌شود اما کلمات عربی و بخصوص در قرآن کریم گاهی بیش از ۶ تا ۱۲ حرف دارد که باید سرهم و وصل بهم نوشته شود، به اضافه ‌اینکه اعراب‌ و سایر علامات کلمات قرآن کریم سبب تغییر در خط نستعلیق می‌شود و حروف و کلمات از حد معمول در ترکیب ایجاد اشکال و نقص می‌کند، بنابراین به  پیروی از استاد عزیزم که برای اولین بار موفق شده بود دوبار قرآن کامل را به خط نستعلیق بنویسد من هم همین روش را پیشه کردم و در نگارش ایشان دقیق شدم و از دیگران هم شنیدم و به این نتیجه رسیدم که با توجه به نکاتی که عرض شد ایشان خط جدیدی از دورن خط نستعلیق استخراج و طراحی کرده‌اند و در نهایت زیبایی نوشته‌اند و در نتیجه تعلیم نوشتن قرآن کریم به خط نستعلیق هم از ایشان به یادگار مانده است و بنده هم ضمن پیروی از استاد و تغییر صرف نظر از هنر کامل که مخصوص استاد مسلم استاد حسین میرخانی است توجه به خوانا بودن آیات کرده‌ام و به همان شیوه دو قرآن قبلی به خط نسخ رعایت و سعی کردم که خواندن آن آسان‌تر باشد.

لازم است توضیح دهم که آیه ۲۸۲ سوره بقره از قرآن معروف آسمان طه که یک صفحه کامل شده در خط نستعلیق هم صفحات این قرآن معروف را با آیه ۲۸۲ در نظر گرفته و بقیه صفحات را با این قرآن معروف مطابقت و الگو قرار داده‌ام و به جهت هماهنگ شدن صفحات از رسم الخط نسخ معروف به عثمان طه به خط نستعلیق به آیه ۲۸۲ سوره بقره ۲ سر که دو آیه کامل هم هست (آیه ۲۸۰ و ۲۸۱) را اضافه کرده‌ام و الگوی بقیه صفحات قراردادم البته با مراعات هر صفحه از ابتدای آیه شروع و در انتهای صفحه با ختم آیه باشد و همین تغییر موجب شده که برای هر صفحه طراحی جداگانه‌ای داشته باشم، بویژه که دو روی صفحات را نوشته‌ام که ضمن اینکه توفیق چاپ میسر شود، خودش هم بعد از صحافی یک قران مستقل خطی باشد و البته تا چه حد قبول افتد. 

ایکنا ــ میرعماد به عنوان نماد تراز اول خوشنویسی ایران شناخته می‌شود خط ایشان چه ویژگی‌هایی دارد؟

در این مورد بخصوص باید بگویم، بر بساط نکته دانان خود فروشی شرط نیست/ یا سخن دانسته گو ای مرد عاقل یا خموش.بنابراین به عجز خودم واقفم ولی در حد بضاعت چند کلمه‌ای که حضور ذهن دارم عرض می‌کنم، قبل از میرعماد افراد برجسته‌ای چون سلطانعلی مشهدی و میرعلی هرویبرای خط قواعدی وضع کرد‌ه‌اند و رساله نوشته‌اند و بعد از حدود صد سال در عرصه خوشنویسی تحول تازه‌ای به ‌وجود آمد که سرآمد این موج تازه میرعماد بود، او با کمی تغییر در قواعد خط با اجرای تام و تمام و با هنرمندی خاصش در عصر خود و تا صدها سال مکتب و شیوه ایشان رایج بوده و هست و با ظرافت و هنرمندی بی‌نظیر خود خط نستعلیق را به اوج اعلا و اعتلا رساند. به همین دلیل نام و عنوان میرعماد برای همیشه در تاریخ جریان دارد.

یکی دیگر از خوشنویسان به‌نام میرزای کلهر است که به ضرورت زمان( در عهد ناصرالدین شاه قاجار) که چاپ سنگی اختراع و متداول شد، سنت شکنی کردند و آن ظرافتی را که خط زیبای میرعماد و پیروانش می‌نوشتند و توانایی چاپ شدن را نداشته، استاد میرزای کلهر آن ظرافتی که در خط بود با حفظ قواعد کلمات و بر حسب ضرورت چاق‌تر و کشیده‌ها را کوتاهتر نوشته که با چاپ سنگی هم آهنگ باشد. بنابراین تحول دیگری ایجاد شده و همچنین استاد حسین میرخانی در تعلیم خوشنویسی سنت شکنی کرده و کار تعلیم را که فراگیری خط در مدتها طولانی بود به شیوه خاص خود تغییر داده و مدت یادگیری را به حداقل رساند که الان هم به همان طریق اجرا می‌شود ضمناً بعد از میرزای کلهر به واسطه‌هایی به برادران میرخانی و سایرین رسیده و به ظرافت و هنرمندی مخصوص هرکدام مورد توجه نسل معاصر واقع شده است. ناگفته نماند که امروزه با پیشرفت صنعت چاپ و انتشار، خطوط ظریفی که بود و در حال حاضر هم نوشته می‌شود و برای چاپ و انتشار اشکالی ایجاد می‌شود. 

ایکنا ــ برای توسعه آکادمیک خوشنویسی چه باید کرد.

 به‌ نظر اینجانب هنر خط تا حدودی اشاعه و توصعه پیدا کرده است و اما دست نوشته‌های ما، گذشتگان ما حتی کسانی که سواد خواندن و نوشتن داشتند و نسبتاً با شواد بودند خط معمولی و نامه‌نگاری شان را خوب می‌نوشتند ولی امروزه بعضی از باسوادهای ما اکثراً دست خطشان ناخوانا و تقریباً مبتدی است، البته کلاس‌هایی برای خوش خط شدن به‌نام آموزش خط تحریری دایر شده و مورد استقبال هم قرار گرفته است.

اما اگر این امر را بررسی کنیم باید این آموزش از پایه شروع شود یعنی از دوره ابتدایی در کتاب‌های درسی صفحه‌ای به امر خوشنویسی خیلی سده در حد و اندازه کودک بامداد اختصاص داده شود و کلمات و عبارت به اندازه‌ متناسب و یکدست باشد و ضمناً به نظر بنده ضروری است از همان کلاس اول طرز صحیح به‌دست گرفتن مداد را به کودکانمان بیاموزند بنابراین اگر بخواهیم صفحه‌ای از کتاب به عنوان «چگونه خوشنویس شویم » در نظر گرفته شود و در امتحانات هم نمره قبولی داشته باشد و همین رویه تا دوره دبیرستان هم ادامه پیدا کند. 

آرزوی استاد میرخانی در زمینه ترویج خوشنویسی در مدارس با توجه به سابقه دیرینه این امر در کشور قابل دستیابی است و شاید با نگاه تازه‌ای به شیوه آموزش بتوان این امر را در مدارس پایه‌گذاری کرد و در کنار تعلیم دروس آموزشی مهارت‌های هنری و حس زیبایی کودکان را هم پرورش داد.

گفت‌وگو از مینا حیدری

انتهای پیام