نقش شایعات و جنگ روانی دروغین در ملتهب کردن فضای جامعه/ اثرات منفی بسیار زیاد اینستاگرام

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار تشکل‌های دانشگاهی خبرگزاری فارس، با حضور عبداله بیچرانلو عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران و احسان شاه قاسمی عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشکده اجتماعی دانشگاه تهران نشست «فرصت ها و تهدیدهای فضای مجازی برای نقد اجتماعی سازنده و امر به معروف مسئولان»، در غرفه ستاد امر به معروف و نهی از منکر در بیست و هفتمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم برگزار شد.

شاه قاسمی در بخش دیگری از سخنانش درباره سواد رسانه ای در ایران، گفت: تدریس سواد رسانه ای در ایران براساس خواسته های افراد گفته می شود. نمونه بارز آن استفاده کودکان و نوجوانان از فضای اینترنت است. به نظر بنده تا قبل از ۱۸ سالگی نباید فضای اینترنت به طور واضح و بدون هیچ گونه فیلتر و محدودیت در اختیار کودکان و نوجوانان قرار گیرد. در تمام کشورهای توسعه یافته کمتر از ۱۰ درصد از کودکان از فضای اینترنت استفاده می کنند آن هم تنها در حوزه سرگرمی مناسب.

وی ادامه داد: اگر قبل از ۱۸ سالگی وارد فضای اینترنت نشوند، فرزند شما هم مطالعه بسیار زیادی داشته، هم رشته مناسب دانشگاهی را انتخاب کرده و سطح آگاهی و عقلانیت بالاتری نسبت به سایر هم نسلان خود دارد. اما در ایران به دلیل فرزند کم و خانواده های فرزندسالار قاطعیت تدریس درست سواد رسانه ای وجود ندارد و تنها به اصلاح بخشی از سواد رسانه ای و کنترل آن پرداخته می شود. 

* پتانسیل‌ها و قابلیت‌های فضای مجازی برای بسترسازی امر به معروف مسئولان/  اینستاگرام در مقابل تلگرام اثرات منفی بسیار زیادتری دارد

احسان شاه قاسمی در ابتدا درباره پتانسیل ها و قابلیت های فضای مجازی برای بستر سازی امر به معروف مسئولان گفت: فضای مجازی یک چاقوی دو لبه است که ظرفیت بالای تخریب و سازندگی را در خود جای داده است. متاسفانه با وجود اعلام انتقاد پذیری، در نهایت نقد و امر به معروف مورد اقبال قرار نمی گیرد.

شاه قاسمی در ادامه گفت: نقد اجتماعی در فضای مجازی که به تعبیر بنده با ساکت کردن نقدهای سازنده تبدیل به فحاشی در فضای مجازی شده است، در حاضر نه تنها به فرصت مناسب و بستر مهم برای امر به معروف سازنده تبدیل نشده بلکه آسیب های متعددی را وارد کرده است مانند از بین بردن جرأت مسئولین با فحاشی در حالی که جامعه به مسئولین شجاع، نقد پذیر و با تعهد نیاز دارد.

وی با اشاره به اثر پذیری نقد سازنده در فضای مجازی، افزود: در دوران کنونی که کشور ما هم با مشکلاتی در بحث تحریم روبروست و هم اینکه دشمنان بین المللی و منطقه ای دارد، با نقد نامناسب در فضای مجازی روبرو هستیم که به این پدیده «بردلی افکت» می گویند.

شاه قاسمی درباره پدیده «بردلی افکت» اظهار کرد: در دهه ۱۹۸۰ که ریگان کاندیدای ریاست جمهوری آمریکا شده بود، برای اولین بار کاندید سیاه پوست دیگری هم به نام «بردلی» رقیب ریگان بود و نظر سنجی ها در آن زمان نشان می داد که این فرد از لحاظ تعداد آرا سایه به سایه ریگان در حال حرکت است، اما نتایج انتخاب ثابت کرد که با اختلاف بسیار زیاد ریگان برنده انتخابات است.

وی ادامه داد: نتیجه انتخابات با توجه به نظرسنجی ها ثابت کرد که افراد افکار محافظه کارانه ی خود را بیان نمی کردند و برای نشان دادن روشنفکر بودن و نژاد پرست نبودن در نظرسنجی ها بردلی را انتخاب می کردند و عملا به نظرسنجی ها دروغ می گفتند.

عضو هیات علمی دانشکده اجتماعی دانشگاه تهران با تاکید بر عدم تطابق فضای اجتماعی مجازی افراد با فضای اجتماعی واقعیشان، تصریح کرد: افراد برای گریز از ترد شدن در فضای مجازی به علت فردی معقول بودن یا سنتی بودن یا افراد پذیرفته شده در گفتمان های خاص اجتماعی و…. از اظهار نظر کردن ترس دارند. 

شاه قاسمی با اشاره به پدیده بردلی افکت و ترس از اظهار نظر افراد در فضای مجازی گفت: در نتیجه افراد منتقد با روش فحاشی گفتمان قالب را بدست آورند و مهمترین ضرر این شکل از نقد این است که مسئولین امر به معروف واقعی نمی شوند. این اتفاق به نفع مسئولین ناتوان و به ضرر مسئولین توانمند تمام می شود.

شاه قاسمی در بخش دوم صحبت های خود با اشاره به توسعه واقعیت های اجتماعی در فضای مجازی گفت: بنده جزو کسانی بودم که با دلایل علم ارتباطات و جامعه شناختی، با بستن تلگرام مخالف بودم و هستم. حوادث دی ماه ۹۶ نشان داد که یک کانال توانست شورش ها و اعتراضات را هدایت کند که به نظر در این کار موفق بود اما این اتفاق چندین درس مهم و نکته را به همراه داشت. اولین نکته اینکه اکنون هم از طریق مسیرهای غیرمجاز افراد به تلگرام متصل می شوند اما هیچگونه شورش یا اعتراضی اتفاق نمی افتد. 

شاه قاسمی در ادامه گفت: دو ستون مهم تمدن ما خانواده و جماعت است. خانواده که به عنوان عنصر بسیار مهم و زمینه ساز ارزشهای فرهنگی و روابط اجتماعی و پیشرفت و… می باشد و جماعت که همان اجتماعات کوچک مانند فامیل، محله، مدرسه و… است. مسیر اصلی آن کانل معاند و فلسفه شکل گیری تلگرام بر پایه تفکر افراد است همین امر بهترین ابزار فضای مجازی برای گسترش فرهنگ، تحکیم وحدت، مطالبه قانونی از مسئولین و امر به معروف سالم در فضای عقلانی است.

وی با تاکید بر اینکه تلگرام یک فرصت برای اجتماع است و اینستاگرام در مقابل مضر است، گفت: تلگرام اثرات مثبت بیشتری نسبت به اثرات منفی اش در علم ارتباطات داشت و اینستاگرام در مقابل اثرات منفی بسیار زیادتری دارد.

این استاد دانشگاه افزود: تلگرام یک رسانه متن مدار بود و خواندن یک متن انسان ها را وادار به تفکر و تعقل می کند و این عامل باعث ترقی سطح تفکر و آگاهی در تمام زمینه ها می شود. نتیجه این امر دارا بودن مخاطب آگاه است که اول از همه با آگاهی کامل مسئولان جامعه خود را امر به معروف می کند و مطالبه گری را به شیوه درست در پیش می گیرد.

شاه قاسمی با اشاره به اینکه تصویر در علم ارتباطات مترادف با تنبلی ذهن است، گفت: اینستاگرام چون برپایه عکس و فیلم می باشد، قدرت تخیل، تعقل و تصویر سازی را از انسان می گیرد و ذهن را دچار تنبلی می کند. اینگونه است که اینستاگرام از جامعه مجازی مخاطب آگاه، فکور و مطالبه گر نمی سازد. مانند تلویزیون که ذهن را تنبل می کند و رادیو ذهن بیدار و آگاه می سازد. و متاسفانه شاهد این هستیم که اینستاگرام در یکسال گذشته رشد مخاطب بسیار بیشتری در ایران داشته است.

شاه قاسمی با تاکید بر اینکه هیچ کدام از ما مخالف ورزشکار و بازیگر و افراد مشهور دیگر نیستیم، گفت: اینکه سلبریتی ها در مسائل تخصصی جامعه مانند شیوه مقابله با سیل و زلزله، امور سیاسی، انتخابات و… بسیار خطرناک و اشتباه است. در استفاده از سلبریتی ها در مسائل تخصصی و نبود آگاهی فرد مشهور تمام افراد ضربه می خورند، حتی کسی که به ظاهر از حمایت سلبریتی سود برده است.
وی ادامه داد: اگر از سلبریتی ها برای امور تخصصی مانند انتخاب شدن در انتخابات استفاده می کنیم، با تمام کارهای یک سلبریتی تداعی کننده آن فرد انتخاب شده است چون تمام سلبریتی ها برای مشهور ماندن و مشهورتر شدن باید در رسانه ها هر از چند گاهی با حاشیه ها بزرگنمایی شوند و این حاشیه ها نام انتخاب شونده را نیز تداعی خواهد کرد و این ضرر بسیار سنگینی است.

بیچرانلو با اشاره به سخنی از نهج البلاغه، گفت: امیرالمومنین علی (ع) می فرمایند امتی که در میان آنها حق ناتوان بدون لکنت زبان از توانمند بازستانده نشود رستگار نخواهد شد. به نظر من این سخن گرانمایه عدالت زبانی را تداعی می کند. با کاهش نکات منفی فضای مجازی، این فضا می تواند زمینه ساز عدالت زبانی به شکل گسترده و بدون نیاز به دسترسی و رودررو بودن خواهد شد. 

شاه قاسمی در ادامه سخنانش گفت: طبق تحقیق در آمریکا نگرش مردمی که از طریق دیدار افرادی که به ایران سفر کرده اند پدید آمده نسبت به مردمی که تبلیغات فضای مجازی در مورد ایران را دیده اند، مثبت تر است.

وی افزود: بنابراین تاثیر فضای مجازی بر نگرش افراد نقش بسیار مهمی را دارد. به نظر می رسد با بستن برنامه های نقادانه، بستن کانال های مطالبه گر و جلوگیری از گسترش فضای مجازی در حوزه متنی که به آگاهی مستقیم کاربران مربوط می شود، جامعه سالم، مسئولان کاملا درستکار و رواج امر به معروف در جامعه را نخواهیم داشت. فضای مجازی در کنار سواد رسانه ای تاثیر بسیار مهمی در گسترش امر به معروف و مطالبه گری جامعه دارد.

* شایعات و جنگ روانی دروغین به سبب ناآگاهی افراد، فضای جامعه را ملتهب می کند

در ادامه این نشست عبداله بیچرانلو با تایید از بین رفتن کارایی اصلی و مناسب فضای مجازی در جامعه، گفت: ظرفیت های بسیار مناسب و عظیمی در فضای مجازی وجود دارد که می تواند در اصلاح جامعه و نقد پذیری مسئولین و نقد منصفانه جامعه نسبت به خطای مسئولین، نقش موثری را ایفا کند.

وی با اعلام اینکه حدود ۶۲ میلیون نفر عضو طبق آمار در فضای مجازی در کشور وجود دارد، گفت: میزان نفوذ کاربران عضو فضای مجازی در کشور ۷۶ درصد بوده که این رقم حدود ۹ درصد به نسبت میانگین رشد خاورمیانه بیشتر است. 

بیچرانلو در ادامه گفت: به نظر بنده فضای مجازی ظرفیت بسیار زیادی در گسترش عدالت در جامعه را دارد مشروط بر اینکه در سیاست گذاری در گسترش آن بی عدالتی اتفاق نیافتد. این بدان معناست که شکاف و تبعیض دیجیتال رفع شود. 

عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران با تاکید بر اینکه توسعه فضای مجازی در کشور به طور متوازن نیست، گفت: طبق آمار حدود ۲۰ میلیون نفر از مردم دسترسی به فضای مجازی ندارد و بخشی از مردم که در آمار حضور دارند، دسترسی های اثر بخشی در فضای مجازی ندارند. درصدی از مردم ما سواد دیجیتال بالایی ندارند و این چند ضلعی بودن دسترسی ها و کیفیت دسترسی ها و آثار آن فضای مجازی را دچار شکاف و تبعیض کرده است.

بیچرانلو در ادامه گفت: اگر گسترش در فضای مجازی را بر اساس عدالت دیجیتال تدوین کنیم، می توانیم دو نتیجه مهم بدست آوریم. اول اینکه طیفی از کاربران فضای مجازی که آنها کاربر بی صدا نامیده می شوند به اظهار نظر و نقد روی می آورند و اصطلاحا فضای مجازی به آنها صدا می دهد، دوم اینکه فضای جامعه را شفاف تر به معرض نمایش می گذارد.

وی با تشریح اینکه معروف در علم ارتباطات به معنی امری است که عقلا آن را تایید کرده اند، گفت: بخشی از شناخت از معروف در فضای مجازی وجود دارد و بر این عقیده هستم که فضای مجازی ظرفیت گسترده ای در این زمینه دارد.

بیچرانلو در ادامه گفت: با ورود فضای مجازی به متن اجتماع ما از ساخت واقعیت اجتماعی به ساخت مجازی اجتماعی روی آورده ایم، و این امر در حال حاضر در حال شکل دادن و نمایش واقعیت های اجتماعی در هر جامعه است.

وی با تاکید به اینکه نمایش واقعیت های اجتماعی در فضای مجازی قابلیت های مهمی در جهت امر به معروف دارد، گفت: فضای مجازی می تواند نظارت پذیری و عملکرد مسئولان را شفاف و واضح به معرض نمایش بگذارد. همچنین فعالیت نیکو و تایید شده می تواند با ضریب گرفتن در فضای مجازی تبلیغ و تشویق شود.

بیچرانلو در ادامه گفت: از سوی دیگر رویت پذیر شدن و شفافیت امر مذموم هم از قابلیت های فضای مجازی می باشد که از طریق این فضا می توان به نهی و امر به اصلاح آن پرداخت.

این استاد دانشگاه در بخش بعدی گفت‌وگو با اشاره به اجرا نشدن بخش عمده ای از گسترش سواد رسانه ای در کشور، گفت: سواد رسانه ای چندین جنبه دارد که یکی از پله های رسیدن به آن، دسترسی کامل افراد به رسانه است و مرحله بعد اموزش سواد رسانه ای است که این آموزش فضای مجازی، کارکردها و ضرر های آن را به طور دقیق تشریح می کند.

وی در ادامه گفت: آموزش سواد رسانه ای از این نظر مهم است که تخریب هر چیز اگر به صورت ناآگاهانه صورت گیرد می تواند به مراتب گسترده شود و نفوذ بیشتری داشته باشد. مانند اینکه در مواردی شایعات و جنگ روانی دروغین به سبب ناآگاهی افراد، فضای جامعه را ملتهب می کند و حتی به تخریب می کشاند و مردم در برابر شایعه عکس العملی نامعلومی به سبب ناآگاهی از خود بروز می دهند.

بیچرانلو یکی از مهمترین عناصر گسترش سواد رسانه ای را تولید کاربران در فضای مجازی اعلام کرد و گفت: در بخش نهایی زمانی که کاربران خود تولیدکننده می شوند بدین معنی است که افراد در مواجهه با مسئله مذموم، زبان و روابط عمومی بیان مسئله و راه حل آن را دارا باشند.

وی گفت: به نظر بنده هم اکنون به طور اندک مطالبه مردم به شکل اصولی و بر اساس قواعد امر به معروف در فضای مجازی نشر داده می شود و این شکل از نقد مسئولین در فضای مجازی می تواند اثرات مطلوبی با گسترش آن در جامعه مجازی کشور داشته باشد.

عضو هیات علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران درباره نبود پرچمدار در فضای نقد مطالبه گری در فضای مجازی، اظهار کرد: یکی از علت های نبود حلقه واسطه بر می گردد به اینکه مسئولان اغلب در معرض نقد های سازنده و امر به معروف های با قاعده و در مقابل نقدهای بی ادبانه و فحاشی قرار می گیرند. به نظر می رسد این بدان علت است که اخلاق در فضای مجازی به خاطر متفاوت بودن این فضا رعایت نمی شود.

بیچرانلو با اشاره به گسترش فضای تصویر محور در دهه های گذشته گفت: فضای مجازی متن محور در ایران اقبال بسیار پایینی داشته است که این در تفکر و تعقل و همینطور نقد و امر به معروف تاثیر به سزای دارد. می توان با توسعه و گسترش اطلاعات متنی از جمله توسعه کتابخوانی، تشویق به مطالعه فضاهای متنی و… الگوهای متنی را متناسب با الگوهای تصویر محوری به جامعه تزریق کرد و به همین سبب سطح فرهنگ، اگاهی عقلانی و فضای مطالبه گری با آگاهی کامل را در جامعه گسترش داد.

بیچرانلو با تاکید بر تقویت زیرساخت آگاهی در فضای مجازی، گفت: من فکر می کنم اگر مسیر و شیوه گسترش فضای مجازی را بر اساس عقلانیت و اگاهی کاربران پیش بگیریم، می توانیم در بلند مدت از فضای مجازی برای مطالبه شفاف و عدالت اجتماعی در تمام زمینه ها استفاده کنیم.

بیچرانلو درباره نقش سلبریتی ها در فضای مجازی، گفت: در ایران این باور به وجود آمده است که هر کسی که به شهرت رسیده است، می تواند مرجع نظر در هر زمینه ای باشد که این باور بسیار غلطی است. به نظر من نقش رسانه ها در به شهرت رسیدن افراد و شکل گرفتن سلبریتی ها نقش اساسی را ایفا می کنند. 

وی ادامه داد: این مرجعیت از نظر باور اکثریت جامعه ایران، یک عقیده کاذب است و این عنوان نظر مرجع را می توان فقط در حوزه تخصصی یک سلبریتی انتظار داشت نه در تمام زمینه ها. سلبریتی هایی که هر روز در یک حال اخلاقی یا رنگ دیگری هستند، تبعیت از آنها خطرناک می شود.

بیچرانلو گفت: در بخشی از ساماندهی ها و مسائل خاص اجتماعی مثل اتفاقات سیل و زلزله به دلیل جذابیتی که برای مردم دارند می توانند نقش خبررسانی و تجمع مردم در آن امر را ایفا کنند اما در امر به معروف و فضاهای دینی و مذهبی به خاطر اینکه همیشه در معرض خطا و لغزش هستند نباید از سلبریتی ها در فضای اجتماعی استفاده کرد چون نتیجه معکوس دارد.