تحول‌آفرینی شهیدمطهری در فهم امر به معروف/ پیوند دین با مطبوعات و احزاب در جامعه مدنی

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار ایکنا؛ محسن آرمین، نویسنده و پژوهشگر دینی، پنج‌شنبه ۱۲ اردیبهشت‌ماه در همایش ملی «استاد مطهری و مطالعات قرآنی معاصر» که در پژوهشگاه علوم انسانی برگزار شد، درباره تأثیر شهیدمطهری بر اندیشه دینی معاصر گفت: ایشان یک فیلسوف، متکلم و عالم دینی بود اما به گمان من برجسته‌ترین وجهی که داشت، نقش مصلح‌بودن بود، او ذهنی مسئله‌مند داشت و براساس یک پروژه فکری به اصلاح اندیشه دینی می‌پرداخت.

وی افزود: یکی از دیدگاه‌های مهم مطهری، نگاه متفاوت او به فریضه امر به معروف و نهی از منکر است که آن را اخلاق و تجلی کنشگری انسان در جامعه خود می‌داند. او به انحرافاتی که بر این فریضه دینی تحمیل شده است، به شدت انتقاد می‌کند و مطالب بدیعی را مطرح می‌کند که با نگاه رایج در فقه کلاسیک، بسیارمتفاوت است.

امر به معروف؛ مسئولیتی اجتماعی و فرافقهی

آرمین اظهار کرد: امر به معروف و منکر را نمی‌توان با اصطلاحاتی که بعد از زمانه نزول قرآن و ائمه(ع) در فقه به وجود آمد، توضیح داد بلکه باید در همان فرهنگ قرآنی معانی‌اش را جست‌وجو کرد. مطهری بر همین اساس، بحث معروف و منکر را از بافت فقهی خارج کرد و معتقد بود معروف، هر کاری است که همه اخلاق‌مداران دنیا آن را خوب می‌دانند و منکر، هر کاری است که بد تلقی می‌شود، البته به شرط آنکه با شرع در تضاد نباشد.

وی ادامه داد: از دیدگاه مطهری، امر به معروف و نهی از منکر، مسئولیتی فردی نیست بلکه مسئولیتی اجتماعی و هرفعالیتی است که زیست جامعه را بهبود ببخشد، همچنین مرزهای جنسیتی ندارد و زن و مرد در آن به یک میزان نقش دارند .

این پژوهشگر دینی یادآور شد: شهید مطهری در جایی اشاره می‌کند که سوادآموزی، مبارزه با فقر و کمک به ارتقای سطح زندگی روستائیان از مصادیق بارز امر به معروف و نهی از منکر است. او افسوس می‌خورد که چرا روحانیون زمانه‌اش از کارهایی که کشیش‌های جدید برای اجتماع انجام می‌دهند، غفلت می‌کنند و به چاپ رساله بسنده کرده‌اند.

احزاب و مطبوعات؛ بازوهای امر به معروف در جامعه مدنی

نماینده اسبق مجلس شورای اسلامی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: مطهری، عرصه سیاست را نیز حوزه امر به معروف می‌داند، در نظر او انتقاد برابر حکومت یک وظیفه است، نه تنها جایی که واجب است. مطهری به اینکه در جامعه مدنی و مدرن امروز، امر به معروف به شکل فردی نمی‌تواند موثر باشد اذعان می‌کند و معتقد است عمل به این آموزه را باید از طریق مشارکت جمعی نهادهای اجتماعی پیگیری کرد.

آرمین تصریح کرد: شهید مطهری، شاید اولین فقیه شیعی باشد که بر مطبوعات و احزاب به عنوان ابزارهای امر به معروف تاکید می‌کند که بی‌سابقه است. او توجه می‌دهد که در کشورهای پیشرفته کنونی، مطبوعات به عنوان رکن جهارم مشروعیت و به بیان من، محدودیت قدرت کار می‌کنند.

رویکرد متفاوت شهیدمطهری به «ضرر» و «احتمال تأثیر»

پژوهشگر دینی کشورمان در ادامه گفت: علم آمر به معروف و احتمال تاثیر در مخاطب، دو عرصه مهم نوآوری مطهری است. معنای علم آمر در نظر مطهری فراتر از شناخت معروف و منکر بلکه به معنای بصیرت در دین و عمل است. او معتقد بود باید از حکمت و تدبیر در اتخاذهای مفید برخوردار شد. او در اهمیت شرط آگاهی و تدبیر می‌گوید: امر به معروف در کنار نماز و روزه و حج از تعبدیات است، تعبد مشروط به اثر احتمال نیست، پس احتمال اثر امر به معروف به معنای اسقاط تکلیف نیست بلکه به معنای اتخاذ بهترین روش‌هاست.

وی افزود: مرحوم آیت‌الله خویی گفته بود امر به معروف نباید ضرر داشته باشد و مقصود از ضرر را: توهین، بی‌آبرویی، جان و مال دانسته بود. مطهری در جواب خویی می‌گوید: متاسفم که بعضی علما حتی علمای بزرگ شیعه می‌گویند مرز امر به معروف بی‌ضرری است. مطهری با تفکیک بین ضرر و مفسده کار مهمی کرد چون معتقد بود نمی‌توان به بهانه ضرر از این فریضه دست شست زیرا دیگر نقد قدرت از بین می‌رود.

آرمین ادامه داد: مطهری ضرر شخصی را نمی‌پذیرد و یکی از ادله او هم قیام سیدالشهدا(ع) است. او همچنین در جایی می‌گوید: «در موضوعاتی نظیر وحدت و عدالت اجتماعی نمی‌توان به بهانه جان و مال و آبرو از امر به معروف گذشت»

این پژوهشگر درباره شرط وجود قدرت در آمر به معروف نیز گفت: به عقیده مطهری، قدرت در امر به معروف شرط واجب است نه وجوب، یعنی از جنس یافتن آب برای نماز است نه استطاعت برای حج، از دیدگاه مطهری، فقیهان به شرط قدرت در امر به معروف از جنبه اسقاط تکلیف نگریسته اند در حالی که کسب قدرت و توانایی اجتماعی برای امر به معروف واجب است‌.

امر به معروف یعنی مبارزه با فساد نه فقط فاسد

آرمین اظهار کرد: مطهری، امر به معروف را عملی پیامبرگونه تلقی می‌کرد، پیامبران وظیفه ابلاغ داشتند اما نه به این معنا که به تعبیر مطهری «چشم خود را ببندند و دهان را باز کنند» بلکه ابلاغ مبین و مؤثر داشتند از این رو، آمر به معروف و ناهی از منکر نیز باید وظیفه پیامبرگونه خود را به شکل مبین و مؤثر انجام دهد.

وی افرود: مطهری می‌گفت: امر به معروف مبارزه با فساد است نه فقط فاسد؛ بر همین مبنا از رفتارهای هیجانی و جاهلانه که در جامعه نتایج فاجعه‌باری خواهد داشت، بیزار بود. مطهری در جایی می‌گوید: «ای آزادی! چه جنایت‌هایی که به نام تو مرتکب نشدند و ای امر به معروف و نهی از منکر! چه منکراتی که به نام تو روا نداشته‌اند!»، او همچنین در جایی با انتقاد از وضعیت امر به معروف در زمانه خود می‌گوید: «اگر امر به معروف این است، چه خوب است که متروک بماند»

این پژوهشگر دینی در ادامه گفت: مطهری برخورد بعضی حوزویان با آزادی کتابخوانی را که تحت عنوان «برخورد با کتب ضلال» انجام می‌شد، قبول نداشت و آن را یادآور رفتارهای قرون وسطی می‌دانست، او جایی در این زمینه گفته بود: «هر وقت حق انتخاب از مردم گرفته شود، آن‌ها غرق در خرافات و جهالت می‌شوند»

تحول‌آفرینی معلم شهید در فهم مراتب امر به معروف

آرمین با اشاره رویکرد مسلط فقهی در زمینه مراتب امر به معروف اظهار کرد: فقه می‌گوید امر به معروف و نهی از منکر به ترتیب سه مرحله قلبی، لسانی و یدی دارد و فقها در توضیح آن گفته‌اند ابتدا باید در قلب خود، کار زشت را نفی و کار نیکو را امر کنی، سپس آن را به زبان بیاوری و اگر نتیجه نداد، می‌توانی با اعمال زور این کار را انجام دهی، شهیدمطهری این سه مرتبه را قبول دارد اما معتقد است معنای دیگری دارند.

وی افزود: از دیدگاه مطهری، مرحله قلبی امر به معروف یعنی آمر به معروف نیت و تفکر خود را از خودنمایی و ریا خالی کند و با خلوص کامل به سمت انجام این فریضه حرکت کند، مرحله لسانی نیز به این معناست که متناسب با سطح درک افراد به تبیین حقایق و گفت‌وگو بپردازد و در مرحله یدی نیز به این معناست که به اتخاذ روش‌های عملی مناسب در خود بیندیشد تا با رفتارش، دیگران را به نیکی دعوت کند و نسبت به بدی، بازدارد.

این پژوهشگر دینی یادآوری کرد: به نظر می‌رسد الهام‌بخش شهیدمطهری در این نظرگاه، عبارات شیخ طوسی در «النهایه» بوده که گفته است: معنای امر به معروف این است که مردم به گونه‌ای عمل کنند تا افراد جامعه به نیکی، راغب و از بدی، گریزان شوند. البته شیخ طوسی در ادامه می‌‌گوید اگر لازم شود، حاکم شرع می‌تواند روش‌های قهری هم داشته باشد. مطهری هم این انگاره شیخ طوسی را داشت و معتقد بود روش‌های سلبی و قهری در امر به معروف در حوزه وظایف حکومت و مجازات‌های قانونی است.

دو سهل‌انگاری در مفهوم‌پردازی شهیدمطهری

آرمین در بخش دیگری از سخنان خود اظهار کرد: عقل سلیم می‌گوید وقتی نقاط قوت اندیشه یک اندیشمند را مطرح کردیم، نقاط ضعف را هم بگوییم تا شرط انصاف و امکان طرح مباحث جدیدتر فراهم شود، یکی از مشکلات اندیشه مطهری در موضوع امر به معروف، تناقض‌گویی ایشان در بحث اعمال قدرت و زور است. او که همیشه به تدبیر، آرامش و اتخاذ روش‌هایی که مردم را به عمل نیکو علاقه‌مند کند، تأکید می‌کرد در مواردی گفته است که می‌توان به زور هم توسل کرد. البته به عقیده من چون بیشتر این موارد در کتاب «حماسه حسینی» مطرح شده، شاید فضای حماسی کتاب و اقتضای مبارزه با ظالم، ایشان را به چنین جملاتی واداشته است.

وی ادامه داد: اما به جز این مسئله، دو سهل‌انگاری و غفلت در اندیشه شهیدمطهری روی داده است، اول اینکه همچون اکثر فقها نتوانسته است سه مفهوم جهاد، امر به معروف و اقامه حدود را از یکدیگر تفکیک کند، در حالی که می‌دانیم از منظر قرآن کریم این سه، مفاهیم مستقل از هم هستند. البته او خود جایی به این تفکیک اشاره می‌کند و می‌گوید: «امر به معروف و نهی از منکر درون جامعه اسلامی و جهاد، در برخورد جامعه اسلامی با جوامع دیگر معنا می‌یابد» اما در جایی دیگر، سخنی کاملاً متناقض بیان می‌کند.

نویسنده کتاب «جریان‌های تفسیری معاصر و مسئله آزادی» تصریح کرد: دومین غفلت مطهری در بحث امر به معروف و نهی از منکر، غفلت از پرداختن به معنای لغوی «امر» و عدم ردیابی معنای آن در فرهنگ قرآن کریم و زمانه نزول بود. ایشان که خیلی خوب توانسته بود تمایز مفهومی ضرر از مفسده را تبیین کند، عجیب است که به مفهوم «امر» نپرداخت.

معنای امر در ادبیات قرآنی

پژوهشگر دینی کشورمان در پایان اظهار کرد: سؤال مهمی مطرح است که آیا «امر» به معنای فرمان و اجبار است؟ به نظر می‌رسد از نظر لغوی این واژه در زمانه نزول، معنای مطالبه، توصیه، تشویق و حتی مشورت داشته است. حتی امروز هم در زبان عرب به مجلس شورا، «المُؤتَمَر» یعنی محل مشورت می‌گویند.

آرمین یادآور شد: در آیه ۱۱۰ سوره اعراف، فرعون به اطرافیان خود می‌گوید: «فَمَاذَا تَأْمُرُونَ»، یعنی چه مشورت و توصیه‌ای برای من دارید؟ قطعاً فرعون هیچگاه به اطرافیان خود نمی‌گفت چه دستوری برای من دارید، موارد قرآنی و روایی دیگری نیز وجود دارد که نشان می‌دهد این واژه به معنای توصیه و مشورت بوده است و حکم قرآنی امر به معروف و نهی از منکر، به این معنا است که مؤمنین و مؤمنات یکدیگر را به کارهای خیر توصیه کنند و در این زمینه، مطالبه‌گر باشند.

گزارش از مجتبی اصغری

انتهای پیام