بررسی ساختار اسلام‌گرایان بوسنی و تاثیر جنگ‌های داخلی بر ساختارهای دینی

بر اساس مشاهدات و تحقیقات چند طلبه ایرانی که در سال ۷۲ برای حمایت از بوسنی و هرزگوین به این کشور سفر کردند و حضور ۲۷ ساله یکی از آنها در بوسنی که سبب کسب اطلاعات بیشتر در زمینه مورد بحث است، تنها چند نفر از ساکنان سارایوو که کتاب‌ «ولایت فقیه» امام خمینی را مطالعه کرده بودند،‌ به مذهب تشیع درآمده و در مسیر شیعیان قرار گرفته بودند.

جنگ بوسنی و صربستان

جنگ بوسنی و هرزگوین، جنگی مسلحانه و بین‌المللی بود که در فاصله زمانی ۵ آوریل ۱۹۹۲ تا ۱۴ دسامبر ۱۹۹۵ بین بوسنی و صربستان به وقوع پیوست و با امضای توافق «دیتون» در شهر دیتون ایالت اوهایو (استانی در شرق آمریکا) پایان یافت. این جنگ بر اساس برانگیخته شدن حس قربانی بودن صرب‌ها و نیز احساس دشمنی نسبت به بوسنیایی‌ها بر اثر داستان‌های اغراق‌آمیز مبنی بر نقش گروه کوچکی از مردم بوسنی در محاکمه صرب‌ها به هنگام نسل‌کشی در دهه ۱۹۴۰ روی داد.

با حضور جمهوری اسلامی ایران در ایام تجاوز صرب‌ها به بوسنی و هرزگوین، حرکت تشیع آغاز شد؛ به این معنی که جوان‌ها و خانواده‌های بوسنیایی که بیشتر با این دین و طلاب دینی ایرانی در ارتباط بودند، به مذهب تشیع گرویدند که البته این آمار هم، اکنون چندان زیاد نیست.

آمار شیعیان

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از مرکز تحقیقات (Pew Research Center) و سرشماری که در سال ۲۰۰۹ صورت گرفته است،‌ تعداد شیعیان بوسنی برابر با ۱۵ هزار و ۲۰۰ نفر بوده است. شیعیان این کشور حسینیه‌ای دارند که مراسم مذهبی خود را در آن برگزار می‌کنند و مؤسسات ابن‌سینا و ملاصدرا در سارایوو متعلق به آنان است.

حضور وهابیت

وهابیون نیز در ایام جنگ بوسنی و صربستان در هرزگوین حضور پیدا کرده بودند و یکی از اهداف آنها از این استقرار،‌ به صورت مشخص مقابله با حضور جمهوری اسلامی ایران و اشاعه مذهب تشیع بود که این موضوع را به صورت علنی در مواجهه با طلاب دینی ایران بیان می‌کردند و می‌گفتند که شما برای چه به اینجا آمده‌اید؟

لزوم برخورد مناسب و ضرورت داشتن ظرافت در این مواجهه و با چنین جریانی در بوسنی نیازمند دقت‌نظر بود. در همین راستا کتاب‌هایی به زبان بوسنیایی ترجمه شد که البته این اقدامات در برابر فعالیتی که وهابیون در برابر تشیع داشتند بسیار اندک بود. هم اکنون نیز عربستان در شهرهای مختلف بوسنی حضور دارد و مراکز بزرگی را به منظور فعالیت احداث کرده است.

جمعیت مسلمانان در بوسنی چندان زیاد نیست و حضور وهابیون سبب متأثر شدن این افراد از افکار وهابیت می‌شود. در کنار این گونه فعالیت‌ها، تشیع نیز حضور مناسبی را در بوسنی دارد و حرکات مذهبی خود را ادامه می‌دهد؛ البته در کنار این اقدامات، شیعیان علوی ایران، رقیبی چون تشیع انگلیسی را نیز در مقابل خود دارند که به فعالیت در بوسنی مشغول است و موانعی را بر سر راه توسعه اسلام ناب ایجاد کرده است.

پس از تبلیغات صرب‌ها علیه بوسنی، اقداماتی با تمام توان شروع شد و مسلمانان در دو مسیر شکوفا شدند؛ تا پیش از این،‌ اسلام‌گرایی که وجود داشت به این شکل بود که مسلمانان، حضور در مسجد، اقامه اذان و برگزاری نماز را داشتند، ولی حضور اسلام در جامعه بوسنی دیده نمی‌شد و برگزاری موارد یاد شده به تنهایی کفایت نمی‌کرد.

در شهرستان‌های بوسنی تعداد بانوانی که حجاب بر سر می‌کردند برابر با انگشتان یک دست بود و در شهرهای مسلمان‌نشین دیگر نیز به ندرت دختری دانشجو را می‌دیدیم که با حجاب بود؛ بانوان با حجاب به همین تعداد بودند و دیگر بانوان حجاب نداشتند. در کنار این افراد، زنانی که همسران خود را از دست داده و مسن بودند به مسجد می‌آمدند، ولی در میان بانوان، جوانانی که حجاب و حضور در مسجد را برای اقامه نماز داشته باشند، اندک بودند.

اسلام پس از تجاوز صرب‌ها

بعد از تجاوز صرب‌ها، مساجد ناگهان مملو از جمعیت و گرایش جوانان به اسلام بسیار شد. از آن سو، تعداد نفرات گردان‌های مسلمانان در ارتش بوسنی رو به افزایش گذاشت و اجرای برنامه‌های قرآنی و مذهبی بسیاری در ارتش این کشور به شکوفایی و رشد رسید.

به موازات این گونه رویدادها، تهاجم غرب نیز به طور طبیعی فرصت آزاد شدن جامعه بسته بوسنی را فراهم کرده بود و جریان‌ها و فعالیت‌های فرهنگی به وقوع پیوست که با شدت بیشتری در مقایسه با گذشته در حال روی دادن بود.

برخی از مردم این کشور دیندار نبودند،‌ ولی استانداردهایی را در تعامل‌های خود داشتند که بعد از تهاجم صرب‌ها به بوسنی، این خطوط به سرعت رشد کرد و استانداردها برداشته شد. اکنون نیز غرب از این موضوع صحبت می‌کند که جوانان را از معنویت دور نکنیم؛ در عین حال بحران معنویت بر جامعه این کشور همانند سایر کشورها سایه انداخته است.

با وجود همه آنچه گفته شد،‌ اسلام‌گرایی نیز در این کشور در حال رشد است و کسانی را که بیشتر از سایر مردم به این دین روی می‌آورند و در این مسیر حرکت می‌کنند، اقوام ترک و عرب تشکیل می‌دهند.

وضعیت حضور مسلمانان در جامعه بوسنی و به ویژه شهر سارایوو هم اکنون مطلوب است و اگر چه رشد اسلام‌گرایی در طول سال‌های اخیر کمرنگ‌تر شده است (که البته این رویکرد قابل قیاس با ۲۵ سال پیش نیست و وضعیت بهتری را شاهد هستیم)، همچنان می‌توان دختران دانشجو را که با حجاب در دانشکده‌ها حضور می‌یابند مشاهده کرد. در مساجد نیز شاهد حضور جوانان بسیاری هستیم؛ در حالی که پیش از این، اغلب پیرمردها و پیرزنان را در این اماکن مشاهده می‌کردیم.

به جرئت می‌توان گفت که تعداد مسلمانانی که در مراسم نماز جمعه سارایوو حضور پیدا می‌کنند از تعداد افرادی که به نماز جمعه تهران می‌آیند بیشتر است؛ به طوری که بسیاری از مساجد ظرفیت حضور این تعداد از نمازگذاران را ندارند.

موقعیت جغرافیایی

بوسنی و هرزگوین از کشورهای اروپای شرقی است که در مرکز جزیره بالکان واقع شده و پایتخت این کشور سارایوو است. اسلام از طریق جاده ابریشم و توسط بازرگانان ایرانی به این منطقه راه یافته است. اسلام در قرن سوم و چهارم قمری (۱۰ میلادی) در جزیره بالکان وجود داشته و با حمله عثمانی‌ها به این کشور گسترش پیدا کرده است و در دوره عثمانی ساداتی از نسل حسنین (ع) در بوسنی حضور داشتند که امروزه تعداد مسلمانان این کشور بنا بر آمار اعلام شده به ۱۵ هزار و ۲۰۰ نفر می‌رسد.

یادداشت از حجت‌الاسلام محمدجعفر زارعان

مدیر کالج اسلامی بوسنی