جایگاه سیاسی امر به معروف و نهی از منکر

الف. مفهوم سیاسی امر به معروف و نهی از منکر؛

ب. هدف و غایت دین؛

ج. فلسفه حکومت اسلامی؛

د. تأمین حقوق همگان؛

ه . حفظ نظام اجتماعی سالم؛

و. مکانیزم نظارتی در حکومت اسلامی؛

ز. رویکرد اجرایی به این فریضه؛

ح. موانع تحقیق و اجرای امر به معروف و نهی از منکر.

برای فهم عمیق معنای امر به معروف و نهی از منکر نزد امام علی ‏علیه السلام، باید خود را از معنای رایج و محدود آن نجات دهیم و به این مسئله از منظر حضرت بنگریم. تلقی رایج از امر به معروف و نهی از منکر غالبا خرد و محدود است و آن را منحصر به حوزه احکام عبادی و پاره‏ای از مسائل پیش پا افتاده اجتماعی کرده‏اند. حال آن که از نظر امام، معروف هر آن کردار و رفتار و اعتقاد پسندیده‏ای است که عقل سلیم انسان بدان حکم، و قرآن و سنت آن را تأیید می‏کند. از این منظر هر خیر و خوبی در دامنه معروف می‏گنجد، از آشتی دادن میان زن و شوهر ^(۱۱) تا ارزان‏فروشی و رعایت انصاف در معاملات و همین‏طور تا بسیج عمومی برای جهاد.

سنت فقهی ما بر این قرار است که مباحث امر به معروف در کتاب الجهاد و به عنوان بخشی از آن نقل می‏شود. در صورتی که امام همه نیکی‏ها و حتی جهاد در راه خدا را در یک طرف می‏گذارد و امر به معروف و نهی از منکر را از آنها برتر می‏شمارد و می‏فرماید: «همه کارهای نیک و جهاد در راه خدا، در کنار امر به معروف و نهی از منکر، جز دمیدنی به دریای پهناور نیست. ^(۱۲) » در واقع از نظر امام، جهاد، خود یکی از مراتب و تجلیات امر به معروف و نهی از منکر و یکی از مصادیق بارز و اساسی آن است. ^(۱۳) البته ایشان در جای دیگری، هنگام بیان پایه‏های ایمان، آن را بر چهار پایه استوار می‏داند که یکی از آنها جهاد است که خود بر چهار رکن، یعنی امر به معروف، نهی از منکر، استواری در آوردگاه‏ها و دشمنی با فاسقان قرار دارد. ^(۱۴) بدین‏ترتیب این چهار رکن نیز در واقع ناظر به یک حقیقتند. چرا که امر به معروف ملازم با دشمنی با فاسقان و ایستادگی در آوردگاه‏ها و گاه نهی از منکر است. پس در این‏جا جهاد عبارت است از امر به معروف و نهی از منکر و پایداری در آوردگاه‏ها و دشمنی با فاسقان . در جای خود داریم که دشمنی با فاسقان و فسق، یکی از مراتب امر به معروف است و ایستادگی در آوردگاه‏ها از مصادیق امر به معروف است. بدین ترتیب در تحلیل نهایی، جهاد نیز به امر به معروف و نهی از منکر بازمی‏گردد. پس امر به معروف نه فرعی از فروع جهاد که خود آن، و حتی از آن گسترده‏تر است.

اساسا امر به معروف و نهی از منکر، به معنای داشتن حساسیت قوی نسبت به حضور منکرات و عدم حضور معروف‏ها است. مسلمان متعهد یا آن کس که زندگی اجتماعی فعالی دارد، کسی است که همواره در پی تحقق هنجارهای دینی و آرمان‏های آن در جامعه است و آنچه مایه تضعیف آنها می‏شود، از میان برود. از این‏رو خود را موظف می‏داند تا به‏هوش باشد و برای تحقق معروف‏ها بکوشد و در جهت نابودی منکرات عمل کند. این حساسیت گسترده و عمیق ـ بر حسب لزوم ـ گاه به‏صورت پند و اندرز است و گاه در قالب اقدام عملی و ارائه جلوه درستی از معروف. گاه نیز ضرورت اقتضا می‏کند که برای حفظ جامعه اسلامی و یا نشر آرمان‏های دینی ـ که خود از برترین معروف‏ها است ـ سلاح برگیرد و به دفاع از آرمان خود برخیزد. پس جهاد نیز یکی از نمونه‏های امر به معروف و نهی از منکر است. امام نیز به این مسئله از این منظر می‏نگرد.

البته آن‏جا که آنها را در کنار یکدیگر نقل می‏کند، صرفا مقصود بیان نمونه‏های برجسته امر به معروف و نهی از منکر است؛ نه این که این دو ماهیتا جدای از یکدیگر باشند. برای مثال در نامه ۴۷ در وصیت خویش به فرزندانش از آنان می‏خواهد تا با جان و مال و زبان خود در راه خدا جهاد کنند و سپس می‏فرماید که مبادا امر به معروف و نهی از منکر را ترک کنند که شریران بر آنان چیره خواهند شد.

بی‏گمان حداقل جهاد با زبان یکی از مراتب امر به معروف است و همچنین انفاق نیز از معروف‏ها است. جهاد نیز از عالی‏ترین جلوه‏های امر به معروف و نهی از منکر است.

به‏نظر می‏رسد که گاه امام امر به معروف را به معنای اصطلاحی و رایج آن به‏کار می‏گیرد که در این صورت در کنار جهاد و مانند آن می‏آید و گاه حقیقت و ماهیت امر به معروف و نهی از منکر مورد نظرشان است، که در این صورت ریشه و اساس همه نیکی‏ها به‏شمار می‏رود و حتی از جهاد برتر می‏نشیند.

این که امام به این فریضه در سطحی گسترده و پهناور می‏نگرد و آن را محدود به موارد خاص و حوزه‏های خرد نمی‏داند، نکته مهمی است. از این‏رو در روایتی که به ایشان منسوب است، بر آن است که اگر این فریضه اجرا شود، همه فرایض خرد و کلان و آسان و دشوار دیگر نیز اجرا خواهد شد؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، دعوت به اسلام است و رد مظالم و مخالفت با ظالم و تقسیم غنایم و گردآوری مالیات‏ها و هزینه کردن آنها در موارد خاص خودشان است . ^(۱۵) بدین‏ترتیب، نگاه امام به این فریضه دارای دامنه وسیعی است و از خرد تا کلان مسائل اجتماعی را دربر می‏گیرد. پس می‏توان گفت که از نظر امام‏ علیه السلام امر به معروف و نهی از منکر، یعنی امر به همه نیکی‏های اجتماعی و بازداشتن از همه مفاسد اجتماعی در همه حوزه‏ها؛ از حوزه‏های اخلاقی گرفته تا حوزه‏های اقتصادی و سیاسی، مانند توصیه و الزام حاکمان به معروف.

دین را هرگونه تعریف کنیم، ناگزیریم این نکته را بپذیریم که هر دینی از پیروان خود می‏خواهد به هنجارهایی تن در دهند و از ناهنجاری‏هایی تن زنند. این هنجارها در قالب احکام و ناهنجاری‏ها در قالب ممنوعات قرار می‏گیرند. حال تعداد آنها فرقی نمی‏کند، چه احکام عشره حضرت موسی‏علیه السلام باشد و چه دو فرمان حضرت عیسی‏علیه السلام. از این منظر دین عبارت است از پاره‏ای بایدها و نبایدها که مؤمنان باید در چارچوب آن حرکت کنند و بکوشند بایدها را انجام دهند و از نبایدها بپرهیزند. امر به معروف و نهی از منکر نیز عبارت است از درخواست تحقق آن بایدها و کوشش برای پیشگیری از نبایدها. از این منظر می‏توان هدف دین را تحقق آن بایدها و محو آن نبایدها دانست. این بایدها در قالب معروف‏ها و آن نبایدها در هیئت منکرها معرفی می‏شوند.

این نکته هنگامی حساس‏تر می‏شود که بپذیریم دین جنبه اجتماعی نیز دارد و در پی تشکیل یک نظام اجتماعی و تنظیم روابط میان افراد آن است. گرچه حضور افراد در کنار یکدیگر و تعامل آنها موجب تسهیل زندگی اجتماعی می‏شود، در همان حال نفس تجمع و اجتماع، پدیدآورنده رقابت، تنازع و برخورد و کشاکش است. این‏جا است که لزوم قانون و نهادی که مانع تجاوز افراد به یکدیگر شود، آشکار می‏گردد. این قانون باید به شکلی نهادینه شود، یا به صورت مکتوب و یا با تعمیق آن در عرف جامعه و تبدیل آن به هنجارهای اخلاقی و دینی. در هر صورت حفظ جامعه در گرو وجود قانون و مجموعه قواعدی است که بایدها و نبایدها را تعریف کند و برای آن ضامن اجرایی نیز معین سازد. همه اینها در نظام اسلامی به عنوان نهاد امر به معروف و نهی از منکر حضور دارد و آن‏جا که نیاز به ضمانت اجرایی است، تشکیلات حسبه با وظایف خاص آن شکل می‏گیرد و متکفل تنظیم بازار، نرخ‏گذاری، پیشگیری از گران‏فروشی و … می‏گردد. بدین‏ترتیب تصور دینی بدون «باید و نباید» ممکن نیست و هر دینی حداقلی از بایدها و نبایدها را با خود دارد. امام‏ علیه السلام با چنین نگاهی به ماهیت وکارکرد دین، می‏فرماید: غایه الدین، الامر بالمعروف والنهی عن المنکر واقامه الحدود؛ «غایت دین، امر به معروف، نهی از منکر و اجرای حدود است. ^(۱۶) » این رویکرد نیز گواه آن است که امام‏علیه السلام به این فریضه، چونان فریضه‏ای در کنار دیگر فرایض نمی‏نگرد، بلکه آن را اساس، ریشه، بنیاد همه فرایض و برترین فریضه می‏شناسد، و مهم‏ترین کارکرد دین را چیزی جز همین امر و نهی نمی‏داند.

با همین رویکرد، امام به مسئله قدرت و حکمرانی می‏نگرد. از نظر ایشان، قدرت فی‏نفسه مطلوب و مرغوب نیست. قدرت آن‏جا سودمند است که در جهت ایجاد معروف و زدودن منکر به‏کار گرفته شود. بدین روی چه پیش از کسب قدرت و چه هنگام اقتدار و چه در اواخر حاکمیت خود بر این مسئله تأکید می‏کنند و هدف خود را از پذیرفتن خلافت، نه بهره‏گیری از نعیم دنیوی که امر به معروف و نهی از منکر می‏دانند.

پس از قتل عثمان، مردم به سوی حضرت شتافتند و مصرانه خواستار بیعت با او شدند. لیکن از آن‏جا که فاصله زمانی بسیاری بین حکومت رسول‏ خداصلی الله علیه وآله وسلم و درگذشتن عثمان وجود داشت و در این مدت سنت‏هایی فراموش و سنت‏های دیگری به جای آنها پدیدار شده بود، حضرت از قبول خلافت تن زدند و اشاره کردند که کم‏تر کسی ممکن است حکومت عادلانه ایشان را برتابد. ایشان در سخن خود بر دو عنصر تأکید داشتند: یکی این که شاهراه حقیقت، ناشناخته شده است و دیگر آن که در صورت به قدرت رسیدن، کسانی حکومت او را برنخواهند تافت. پس بهتر که از همان آغاز، خلافت را نپذیرد. ایشان فرمودند: مرا بگذارید و دیگری را به‏دست آرید، که ما پیشاپیش کاری می‏رویم که آن را رویه‏ها است و گونه‏گونه رنگ‏ها است. دل‏ها بر آن بر جای نمی‏ماند و خردها برپای. همانا کران تا کران را ابر فتنه پوشیده است و راه راست ناشناسا گردیده. و بدانید که اگر من درخواست شما را پذیرفتم، با شما چنان کار می‏کنم که خود می‏دانم و به گفته گوینده و ملامت سرزنش‏کننده گوش نمی‏دارم . ^(۱۷) این سرزنش‏ها، همانی بود که بعدها به‏وسیله طلحه و زبیر بر زبان آمد و در سطحی گسترده‏تر، عدالت‏خواهی امام به سیاست ناشناسی تعبیر شد تا آن‏جا که: «قریش گفتند: پسر ابوطالب مردی دلیر است، اما علم جنگ نمی‏داند. ^(۱۸) » پس از آن که مردم حضرت را ناگزیر به قبول بیعت کردند و با حضور خود، حجت را بر او تمام کردند و ایشان تنها به همین دلیل خلافت را پذیرفتند، ^(۱۹) باز بر این حقیقت تأکید داشتند. عبدالله بن عباس نقل می‏کند که در آغاز جنگ جمل نزد حضرت در ذی‏قار رفتم و دیدم که نعلین خود را پینه می‏زند. امام از من پرسید: «بهای این نعلین چند است؟» گفتم: بهایی ندارد. آن گاه حضرت فرمود: «به خدا قسم، این را از حکومت بر شما دوست‏تر دارم؛ مگر آن که حقی بپا دارم یا باطلی را برطرف سازم. ^(۲۰) » در اواخر دوران خلافت خود نیز طی سخنانی گله‏آمیز با مردم، براین حقیقت این‏گونه انگشت نهاد: خدایا! تو می‏دانی آنچه از ما رفت، نه به خاطر رغبت در قدرت بود و نه از دنیای ناچیز، خواستن زیادت. بلکه می‏خواستیم نشانه‏های دین را به جایی که بود بنشانیم و اصلاح را در شهرهایت ظاهر گردانیم. تا بندگان ستمدیده‏ات را ایمنی فراهم آید و حدود ضایع مانده‏ات اجرا گردد. ^(۲۱) یعنی همان امر به معروف و نهی از منکر. با این رویکرد به مسئله امر به معروف است که امام به فرزندان خود می‏فرماید: «امر به معروف و نهی از منکر را ترک مکنید. ^(۲۲) » و با همین برداشت از امر به معروف و نهی از منکر است که چون امام حسین‏علیه السلام بر ضد یزید قیام کرد و از پذیرش خلافت او تن زد، حرکت خود را کوششی از نوع امر به معروف و نهی از منکر خواند.

بدین‏ترتیب، امر به معروف و نهی از منکر که بستر تحقق معروف‏ها به‏شمار می‏رود، از نظر امام علی‏علیه السلام، نه تنها غایت دین است، بلکه فلسفه حکومت نیز به‏شمار می‏رود و براساس آن می‏توان حکومت‏ها و مشروعیت آنها را سنجید و قیام‏هایی را که برای سرنگونی حکومتی یا برپایی حکومتی صورت می‏گیرد، محک زد. اگر حکومتی پاسدار این فرضیه باشد، مشروعیت دارد. اگر کسانی احساس کنند حکومت موجود، پاسدار این فریضه نیست و در آن حق‏کشی فراوان است، تنها در صورتی مجاز به فعالیت بر ضد آن هستند که مقصودشان نه کسب قدرت، بلکه اقامه حدود تعطیل شده خداوند و امر به معروف و نهی از منکر باشد. پس معیار حقانیت حاکمیت‏ها و جنبش‏های ضد حاکمیت، پایبندی آنها به این فریضه است. در نتیجه، از این منظر، امر به معروف و نهی از منکر، از حالت فریضه‏ای فردی و اتفاقی بیرون می‏آید و به فریضه‏ای بنیادی، اجتماعی، معیارین و سازمان‏یافته و جهت‏دار، تبدیل می‏شود.

یکی از معروف‏های اجتماعی و یکی از وظایف دولت، تأمین حقوق همه شهروندان خود است. امر به معروف و نهی از منکر نیز با گستره‏ای که دارد، در پی تأمین این هدف است. فلسفه حکمرانی ـ به گفته امام علی‏علیه السلام ـ آن است که ستمدیدگان از هرگونه ستمی ایمن باشند و حدود الهی بر زمین نماند. بدین‏ترتیب، با اختیاراتی که دولت در جهت مصالح مردم دارد، باید در این مسیر حرکت کند و حقوق عامه را تأمین نماید. اساسا معیار صلاح و پاکی امت و اجتماع آن است که حق هر ذی‏حقی به او برسد. با همین رویکرد است که امام علی‏علیه السلام در عهدنامه‏اش به مالک اشتر از او می‏خواهد تا نیاز نیازمندان را برطرف کند و آماده شنیدن گفته‏ها و اعتراضاتشان باشد؛ چرا که: «من از رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم، بارها شنیدم که می‏فرمود: “هرگز امتی را پاک [از گناه‏] نخوانند که در آن امت [بی‏آن‏که بترسند و ] در گفتار درمانند، حق ناتوان را از توانا نستانند”. ^(۲۳) » در نتیجه امر به معروف و نهی از منکر، در عرصه اجتماعی به معنای رساندن حقوق مستحقان به آنان و منع از تجاوز ستمگران به مظلومان است. افزون بر این، یکی دیگر از کارکردهای امر به معروف و نهی از منکر، هدایت همگان و تأمین مصالح عامه آنان است. از این‏رو امام هنگام سخن از فلسفه احکام، می‏فرماید که خداوند امر به معروف را برای اصلاح کار همگان و نهی از منکر را برای بازداشتن بی‏خردان وضع کرده است ^(۲۴) .

نظام اجتماعی هنگامی سالم است که مجاری اطلاع‏رسانی در آن کاملا نیرومند باشد. اگر جامعه را به ارگانیزمی زنده تشبیه کنیم، جریان اطلاعات در آن، همچون سلسله اعصاب آن است. مهم‏ترین نقش سلسله اعصاب انتقال اخبار ـ چه خوشایند و چه ناخوشایند ـ به سیستم مرکزی، و کسب تکلیف است. هنگامی که آتشی در کنار دست ما شعله‏ور می‏شود و ما بی‏خبر از آن هستیم، تنها از طریق عکس‏العمل ناگهانی اعصاب دست ما است که هوشیار می‏شویم و عکس‏العمل مناسب را از خود نشان می‏دهیم. حال اگر به فرض کسی در خواب باشد و سیستم عصبی او نیز یک‏سره از کار افتاده باشد، می‏توان حدس زد که در صورت آتش‏سوزی، چه اتفاقی خواهد افتاد. امر به معروف و نهی از منکر، برای بقا و سلامت جامعه همین نقش را دارد و به مسئولان و تصمیم‏گیران می‏گوید که در کجا چه نقصی و کمبودی مشاهده می‏شود، تا تصمیمات لازم اتخاذ شود. حال اگر این کارکرد را از امر به معروف بگیریم، عملا مسئولان جامعه را از شناخت وضعیت واقعی اجتماع محروم ساخته و درهای اطلاعات درست را برروی آنان بسته‏ایم. از سوی دیگر کارگزاران و کارمندان دولتی، عموما به این گرایش دارند که همه چیز را خوب و اوضاع را بر وفق مراد وانمود کنند. نتیجه این وضعیت آن است که در درازمدت نواقص موجود در جامعه و کاستی‏ها شدت می‏یابد و ناهنجاری‏ها جای هنجارهای سالم را می‏گیرد و تنها هنگامی حکمرانان متوجه وضعیت حقیقی جامعه می‏شوند که دیگر نمی‏توان کاری کرد. یکی از علل سقوط حکومت‏های استبدادی، همین بی‏خبری از اوضاع جامعه است. معروف است که ماری آنتوانت چون شنید مردم به سبب نداشتن نان شورش کرده‏اند، توصیه کرد: «پس بیسکویت بخورند!» این داستان طنزآمیز، اما گویای واقعیتی تلخ است. در حکومت‏های استبدادی، به‏گونه‏ای عمل می‏شود که به‏تدریج، کم‏تر کسی میل یا جرأت امر به معروف و نهی از منکر و بیان حقایق را پیدا می‏کند. و همین آفتی است. اگر سال‏های پایانی هر حکومت ساقطشده را به‏دقت بررسی کنیم، می‏بینیم علی‏رغم داشتن سیستم‏های امنیتی نیرومند و متمرکز، حاکمان عملا از آنچه در جامعه در حال رخ دادن بوده است، بی‏خبر بوده‏اند؛ چنان بی‏خبری‏ای که گاه حیرت‏انگیز است. همه اینها نتیجه آن است که امر به معروف و نهی از منکر نادیده گرفته شده و یا کاریکاتور مسخ شده‏ای از آن ارائه شده بوده است. با توجه به این نکته و با درک این کارکرد امر به معروف و نهی از منکر است که امام علی‏علیه السلام مصرانه از فرزندان صلبی و فرزندان معنوی‏اش می‏خواهد تا امر به معروف و نهی از منکر را ترک نکنند؛ وگرنه شریران بر آنان چیره می‏شوند و آن‏گاه دعایشان نیز مستجاب نخواهد شد. ^(۲۵) این که در نتیجه ترک امر به معروف و نهی از منکر، شریران قوم حاکم خواهند شد، کمابیش روشن است. انسان به‏طور طبیعی، در صدد تسخیر قدرت و تسلط بر دیگران است. قدرت نیز آدمی را سرمست و خودشیفته می‏کند و به تعبیر قرآن کریم: «آدمی طغیان می‏کند، اگر خود را بی‏نیاز ببیند. ^(۲۶) » یعنی لازم نیست که انسان حتما مقتدر باشد، بلکه پندار قدرت و این احساس او را به بیراهه می‏کشاند. از این‏رو لازم است امر به معروف و نهی از منکر، به عنوان یک مکانیزم بازدارنده و ابزار نظارت، مانع چنین پنداری در حاکمان شود. حال اگر کسی این فریضه را به‏جد نگیرد و یا آن را تنها به حوزه‏های خاص و کوچک اختصاص دهد، به‏تدریج روند احساس بی‏نیازی در حاکمان، و از سوی دیگر حالت بی‏اعتنایی و سهل انگاری در مردم پدید می‏آید و نتیجه آن، حاکمیت طالحان و بدکاران خواهد بود؛ کسانی که جام قدرت آنان را مست ساخته و دیگر چیزی را مانع تحقق اهداف خود نمی‏بینند. این روند گاه چنان کند و بطیئ است که خود حاکمان نیز متوجه آن نمی‏شوند و چه بسیار حاکمان پاک‏دل و پاک‏دستی که به‏تدریج آلوده شدند و بر اثر فقدان امر به معروف و نهی از منکر، به مغاک شر و تباهی درغلتیدند.

اما چه رابطه‏ای میان ترک امر به معروف و مستجاب نشدن دعا وجود دارد؟ امام علی‏علیه السلام خود به این پرسش، پاسخی کلی و فراگیر داده است که مختص به این مورد نیست. روزی کسی از امام پرسید: با آن که خداوند وعده استجابت دعا داده و فرموده است: ادعونی استجب لکم ^(۲۷) ، چرا دعای ما مستجاب نمی‏شود؟ امام پاسخ داد: «به دلیل وجود هشت خصلت در شما، دعایتان مستجاب نمی‏شود: نخست آن که خدای راشناختید، اما حق او را ادا نکردید و از این شناخت سودی نبردید. دیگر آن که به پیامبرش ایمان آوردید، آن‏گاه با سنت او مخالفت کردید و شریعتش را میراندید. سوم آن‏که کتابی را که بر شما فرود آمده است، خواندید، اما بدان عمل نکردید… . ^(۲۸) » کتاب خدا برایمان از سرنوشت اقوامی سخن می‏گوید که بر اثر ترک امر به معروف، نیکانشان نیز در کنار بدکارانشان هلاک شدند و از ما می‏خواهد تا از فرجام آنان عبرت بگیریم و همواره پایبند و مجری این فریضه باشیم. رسول‏خداصلی الله علیه وآله وسلم نیز ما را از ترک این فریضه بیم داده و آن را عامل تباهی و زوال جامعه دانسته‏اند . به گفته امام علی‏علیه السلام: «شنیدم که رسول‏ خداصلی الله علیه وآله وسلممی‏فرمود: خداوند تنها بدان‏سبب امت‏های پیش از شما را هلاک کرد، که امر به معروف و نهی از منکر را واگذاشته بودند. ^(۲۹) » بدین‏ترتیب تنها راه ممانعت از حاکمیت بدکاران، امر به معروف و نهی از منکر به معنای گسترده آن است. حال با ترک آن چگونه می‏توان انتظار استجابت دعا را داشت؟ در سنت دینی ما آمده است که دعا در چند مورد مستجاب نمی‏شود که یکی از آنها جایی است که راه‏حل در دست خود انسان باشد. پس اگر کسی از حاکمیت بدکاران هراسان است، باید امر به معروف و نهی از منکر کند. اگر کسی خواهان بقای دولت صالح است، باید امر به معروف و نهی از منکر کند و اگر کسی نمی‏خواهد حکومت صالح و جامعه سالم نابود شود، باید امر به معروف و نهی از منکر کند؛ زیرا امر به معروف و نهی از منکر، هم ضامن تداوم سلامت جامعه و حاکمان است و هم مانع به قدرت رسیدن اشرار و تباهی امت است.

پس اگر کسی دست از این فریضه کشید و در نتیجه، حاکمیت در اختیار اشرار قرار گرفت، مسئول خود او است و جز خویشتن را نباید نکوهش کند. این نتیجه عملکرد او است و پیش‏تر نیز رسول‏ خداصلی الله علیه وآله وسلم در باب آن هشدار کافی داده است. امام علی‏علیه السلام می‏فرماید که رسول‏ خداصلی الله علیه وآله وسلم به من فرمود: «ای علی، با دست امر به معروف و نهی از منکر کن؛ پس اگر نتوانستی، با زبان چنین کن. پس اگر نتوانستی با قلبت چنین کن، وگرنه جز خود را نکوهش مکن. ^(۳۰) »

برای آن که شریران حاکم نشوند، امر به معروف و نهی از منکر باید به عنوان مهم‏ترین ابزار نظارتی به‏کار گرفته شود. از نظر امام، امر و نهی اختصاص به قشر یا اقشار خاصی ندارد و همگان مشمول این حکم می‏شوند. هر مسلمانی مکلف است که امر به معروف و نهی از منکر کند و امر و نهی او منحصر و محدود به افراد خاصی نیست، بلکه همه سطوح جامعه و حتی حاکمان را دربرمی‏گیرد. مسئله امر به معروف حاکمان در سنت دینی ما غالبا تحت عنوان «نصیحت ائمه مسلمین» آمده است و نویسندگان درباره اهمیت، شیوه و آداب آن بحث‏ها کرده‏اند. ^(۳۱) گوهر این بحث‏ها آن است که هر مسلمان مجاز و بلکه موظف است که حاکمان را خالصانه امر به معروف و نهی از منکر کند و این فریضه محدود و منحصر به محکومان نیست، بلکه از حقوق پیشین یکایک مسلمانان است. امام علی‏علیه السلام نیز به مالک اشتر توصیه می‏کند تا از بله‏قربان‏گوها بپرهیزد و آنان که زبان تلخ حق‏گویانه را به‏کار می‏گیرند، به خود نزدیک سازد: «و آن کس را بر دیگران بگزین که سخن تلخ حق را به تو بیش‏تر گوید و در آنچه کنی یا گویی ـ و خدا آن را از دوستانش ناپسند دارد ـ کم‏تر یاری‏ات کند. ^(۳۲) » امام‏علیه السلام، نه تنها به فرمانداران خود توصیه می‏کند که سخن آمران را نقدپذیرانه بشنوند، بلکه خود پیشقدم در این کار می‏شود و به مردم می‏گوید: «از گفتن حق یا رای زدن در عدالت باز مایستید که من نه برتر از آنم که خطا کنم و نه در کار خویش از خطا ایمنم؛ مگر که خدا مرا در کار نفس، کفایت کند که او از من بر آن تواناتر است. ^(۳۳) » بدین‏ترتیب امام اصل خطاناپذیری و معصومیت حاکم را نمی‏پذیرد و همگان را به نقد عملکرد او فرامی‏خواند. امام‏علیه السلام گرچه خود معصوم و مصون از خطا است، در باب جایگاه خود سخن می‏گوید و معتقد است که هر کس در مقام آمریت قرار گیرد، نیازمند هدایت و امر به معروف دیگران است و نخستین سنگ انحراف زمانی گذاشته می‏شود که حاکم خود را بی‏نیاز از امر به معروف به‏وسیله دیگران بداند و بدین روی به مالک توصیه می‏کند: «و مگو که امارت یافته‏ام. پس فرمان می‏دهم و از من اطاعت می‏کنند. که این کار مایه سیاهی دل و تباهی دین و نزدیک شدن زوال نعمت‏ها است. ^(۳۴) » با همین نگاه است که بیان حق و سخن عادلانه را در برابر حاکم ستمگر برترین کارها می‏شناساند . ^(۳۵) به مقداری که انسان مسئولیت دارد، به همان مقدار نیازمند نظارت دیگران بر خویش است وگرنه طبع اقتدار طلب او، او را به دره ژرف قدرت‏پرستی درمی‏غلتاند و بر اثر بی‏توجهی و تساهل دیگران به سرنوشت حاکمانی دچار می‏شود که امام علی‏علیه السلام وضع آنان و حاکمیتشان را این‏گونه تصویر می‏کند: راه گشاده سنت را رها کنند و کار از روی هوا کنند و احکام فروگذار شود و بیماری جان‏ها بسیار، و بیمی نکنند که حقی بزرگ فرو نهاده شود و یا باطلی سترگ انجام داده. آن‏گاه نیکان خوار شوند و بدکاران بزرگ‏مقدار و تاوان فراوان بر گردن بندگان از پروردگار. ^(۳۶) باری، آنچه حکومت اسلامی و جامعه اسلامی را از دیگر جوامع و حکومت‏ها متمایز می‏سازد، حضور گسترده ابزار نظارت و کنترلی است به نام امر به معروف و نهی از منکر و این فریضه، انحصار به اقشار خاصی ندارد و همگان می‏توانند مسئولانه از آن استفاده کنند و هیچ حاکمی را نرسد که ادعا کند: «انی مؤمر آمر فاطاع»، و این نظارت را هیچ قانونی نمی‏تواند محدود یا ممنوع کند؛ زیرا خود قوانین مبتنی بر این فریضه‏اند و اگر این فریضه رها شود، نخست بدکاران چیره و نیکان خوار می‏شوند و نهایتا جامعه راه تباهی و هلاک در پیش می‏گیرد و آن‏گاه دعای کسی نیز به اجابت نمی‏رسد و گناه این تباهی و هلاک به گردن همگان است ـ نیکان و بدان. با توجه به اهمیت نظارتی این فریضه است که تدوین‏کنندگان قانون اساسی، آن را از اصول کلی یا مادر به‏شمار آورده‏اند. در اصل هشتم قانون اساسی جمهوری اسلامی چنین آمده است: در جمهوری اسلامی ایران، دعوت به خیر، امر به معروف و نهی از منکر وظیفه‏ای است همگانی و متقابل بر عهده مردم نسبت به یکدیگر؛ دولت نسبت به مردم و مردم نسبت به دولت.

همگانی بودن این فریضه، به معنای یله بودن آن نیست. در جایی که اجرای آن نیازمند امکانات و تشکیلات و مسئولان خاصی نباشد، همگان مکلف به اجرای آنند. اما در جایی که اجرای این فریضه نیازمند امکانات مالی، تجهیزات نظامی و… باشد، طبیعتا سازمانی باید متولی و متکفل این کار شود. تشکیل سازمان‏هایی با نام حسبه، تعیین قضات و مانند آن، نتیجه رویکرد اجرایی به آن است، که گزارش پاره‏ای از آن در بحث امام و حسبه خواهد آمد و در آن‏جا خواهیم گفت که امام‏علیه السلام این فریضه را در سطحی وسیع و با راهکارهای خاص به‏کار می‏گیرد. از نظر امام، امر به معروف و نهی از منکر، فقط گفتن و یا بیان معایب نیست، بلکه کوششی است برای حل مشکل. برای مثال روزی کسی را نزد امام‏علیه السلام آوردند که دست به خودارضایی زده بود. حضرت پس از آن‏که او را تعزیر کرد، دستور داد به خرج بیت‏المال، او را زن دهند. ^(۳۷) این نگاه اجرایی به فریضه امر و نهی است که می‏تواند ریشه منکرات را بخشکاند و بستری مناسب برای رشد معروف‏ها بگستراند.

با همه اهمیتی که امر به معروف و نهی از منکر دارد و در تعابیر دینی ما با عنوان «برترین فریضه» ^(۳۸) از آن یاد شده است، واقعیت این است که این فریضه مهجور است. این مهجوریت اختصاص به روزگار ما ندارد؛ در صدر اسلام نیز چنین بوده است وگرنه کار به جایی نمی‏رسید که عثمان، خلیفه سوم کشته شود و قتل او بهانه‏ای شود تا قدرت اسلام در اختیار کسانی قرار گیرد که تا دیروز رسما در برابر پیامبرصلی الله علیه وآله وسلم صف‏آرایی می‏کردند و پس از آن‏که قدرت را قبضه کردند، فرزند او را نیز سر بریدند. علل و عوامل متعددی می‏توان برای این مهجوریت در طول تاریخ ذکر کرد؛ ^(۳۹) اما بی‏گمان مهم‏ترین علل ترک این فریضه دو چیز است: ترس و طمع.

در پس بسیاری از افعال ما ترس و طمع حضور دارند و ما را به انجام کاری یا خودداری از کاری دیگر برمی‏انگیزند. این‏گونه ملاحظات و محاسبات کاسبکارانه، مانع از توجه جدی به حقوق و تکالیف مربوط می‏شود. احساس می‏کنیم که وظیفه‏ای داریم و باید کاری کنیم، ولی می‏ترسیم که بر اثر اقدام ما زیانی متوجه خود و اطرافیان ما گردد. گاه می‏خواهیم دست به کاری نزنیم، اما طمع ما را برآن می‏دارد و چشم خرد را کور می‏سازد. به گفته مولای متقیان: «بیشتر هلاک‏های خرد، هنگام درخشش طمع است. ^(۴۰) » بدین روی امام به مالک اشتر توصیه می‏کند از مشورت با چند کس خودداری کند، از جمله آدم طمعکار و ترسو، که این یک او را از اقدام می‏هراساند و آن یک او را به افراط وامی‏دارد . ^(۴۱) ترس دامنه وسیعی دارد، از ترس مال و شغل گرفته تا ترس جان. طمع نیز چنین است. از این رو تا آدمی می‏ترسد، دست به اقدام نمی‏زند و تنها اولیای خدا از ترس رهایند. ترس زبان آدمی را می‏بندد، حال آن که: «هر که دست از جان بشوید، هرچه در دل دارد بگوید. ^(۴۲) » این که شجاعت از فضایل اصلی به‏شمار آمده است، به این دلیل است که با حقیقت همسایه دیوار به دیوار است. ترس باعث حق‏پوشی و خودخوارسازی است. امام علی‏علیه السلام که این همه از شجاعت سخن می‏گوید، نه صرفا به سبب توان جسمانی یا روحانی شخص شجاع است، بلکه بیش‏تر به این دلیل است که این شجاعت آدمی را به استقبال حقیقت و بیان آن فرامی‏خواند و او را از هرگونه بزدلی حق‏پوشانه می‏رهاند. کسی می‏تواند حقیقت را به صدای بلند بگوید، که از دام ترس و طمع رهیده باشد، و به میزانی می‏تواند پایبند حق باشد، که از ترس و آز رها است. امام‏علیه السلام می‏فرماید: «فرمان خدای را برپا ندارد، جز کسی که ـ در حق ـ مدارا نکند و خود را خوار نسازد و در پی طمع‏ها نتازد. ^(۴۳) » لیکن دریغ که بسیاری در باب امر به معروف و نهی از منکر، نمی‏توانند خود را از دغدغه نان و جان برهانند و می‏پندارند که اگر دست به امر به معروف و نهی از منکر بزنند، از رسیدن به نان درمی‏مانند و یا جان خود را از دست می‏دهند. پس حاضرند بسیاری از فرایض را ـ هرچند سخت ـ به‏جای آرند، اما این یک را نه. ^(۴۴) امام علی‏علیه السلام با توجه به این حالت روانی، تأکید می‏کنند که امر به معروف و نهی از منکر، نه از روزی کسی می‏کاهد و نه عمر کسی را کوتاه می‏کند: «پس امر به معروف و نهی از منکر کنید، که نه اجلی را نزدیک می‏سازد و نه روزی‏ای را عقب می‏اندازد. ^(۴۵) » حق همین است، چه از دیدگاه عقیدتی به مسئله بنگریم و چه نگاهی جامعه‏شناختی به این فریضه داشته باشیم.

از نگاه عقیدتی که مسئله روشن است: آن‏که خالق عالم و آدم است، رزق و اجل هر کس را خود معین ساخته و مقدار و زمان آن را نیز مقرر داشته و فرموده است: وفی السماء رزقکم وماتوعدون . فورب السماء والارض انه لحق؛ «روزی شما و آنچه وعده داده شده‏اید، در آسمان است. به پروردگار آسمان و زمین سوگند که این سخن حق است. ^(۴۶) » همچنین طی آیات متعددی بر این حقیقت که هر پدیده‏ای از جمله انسان، اجلی دارد و این اجل در اختیار خداوند است و هرگاه اجل کسی فرا برسد، به تأخیرانداختنی نیست، تأکید کرده است. ^(۴۷)بنابراین اگر کسی به این نظام اعتقادی، باور داشته باشد و روزی‏رسان و مرگ‏آفرین را خداوند عالم بداند و بس، دیگر هرگز نباید بیمی از قطع روزی یا رسیدن مرگ به خود راه دهد. چون همان کسی که مرگ و روزی به دست او است، از آدمی خواسته تا امر به معروف و نهی از منکر کند و بیمی از این بابت به خود راه ندهد. در نتیجه اگر کسی در باب امر به معروف و نهی از منکر تردید دارد، یا وعده خدا را باور ندارد و یا آن‏که خود را فریفته است و اساسا این نظام فکری را نپذیرفته و یا درکی از رابطه این مسائل ندارد.

از دیدگاه جامعه‏شناختی نیز مسئله قابل تبیین است. اگر ما امر به معروف و نهی از منکر را به صورت موردی و اتفاقی در نظر بگیریم، احتمال این هست که شخص آمر به معروف و ناهی از منکر دچار مضایقی مالی و یا مخاطرات جانی شود؛ همچنان که گاه می‏شود. بسیار دیده و شنیده‏ایم که کسی را به سبب حق‏گویی و امر به معروف از نان و هستی ساقط کرده‏اند. لیکن اگر به این فریضه به عنوان تکلیفی عمومی نگاه کنیم و آن را وظیفه و حق یکایک افراد جامعه بدانیم، در آن صورت اگر به فرض کسی بر اثر امر به معروف و نهی از منکر، در معرض فشار و مشکلات اجتماعی قرار گرفت، نظر به این که این کار خود نوعی منکر است، دیگران که با وجدانی بیدار مترصد امر به معروف و نهی از منکرند، به‏سرعت در برابر این منکر خواهند ایستاد و اجازه نخواهند داد که جریان یا حاکمیتی مانع تحقق این فریضه شوند. پس اگر همه شهروندان جامعه خود را ملزم به امر و نهی بدانند، دیگر هیچ‏کس نمی‏تواند روزی کسی را ببرد و یا جان او را بستاند و اگر هم در دل قصد آن را داشته باشد، جرأت نمی‏کند آن را ابراز کند؛ چه رسد که در صدد اجرای آن برآید.

پس باید به این مسئله از منظری کلان و گسترده نگریست؛ یعنی همان‏گونه که امام می‏نگرد، و آن‏گاه رابطه میان اجرای آن و روزی و جان افراد را دریافت. از این بالاتر، اساسا جامعه زنده و سالم، چنان حساس و هشیار است که اجازه نمی‏دهد نه‏تنها آمران و ناهیان، بلکه حتی افراد بی‏طرف و لاقید در معرض خطر قرار گیرند. این‏گونه حساسیت را در صدر اسلام و در برابر خلفا شنیده‏ایم. برای مثال خلیفه دوم ناچار بود توضیح دهد که چرا از غنایم مسلمانان، پارچه بیش‏تری نصیبش شده است. پس بزرگ‏ترین تضمین اجتماعی برای صیانت آمران به معروف و ناهیان از منکر، اجرای گسترده و فراگیر این فریضه در همه سطوح و به‏وسیله همگان است. در این صورت، حقیقت و حقانیت سخن امام آشکارتر می‏شود که امر به معروف و نهی از منکر نه روزی کسی را می‏برد و نه مرگ را نزدیک او می‏برد.