نقش گفتمان انتظار در نظام رفتاری فرهنگ مقاومت

۱٫ ایثار
باور ارزشی «ایثار» که از عناصر تشکیل دهنده فرهنگ مقاومت است، از مؤلفه های اثرگذار و حرکت آفرین انتظار شمرده می شود. ایثار به معنای برگزیدن غرض دیگران بر غرض خود و مقدم داشتن مصلحت غیر بر منفعت خود است و ارزشی است که از تلاش و فداکاری در راه خدا حاصل می شود. ایثار و فداکاری منتظران تا حد فدا کردن جان خود در راه حضرت می-باشد. یاران امام به گرد امام خویش می‌چرخند و با جان خود از ایشان محافظت می کنند ( مجلسی، ۱۴۰۳، ج۵۲: ۳۰۸).
امیرمؤمنان (ع)، ایثار پیامبر (ص) را چنین توصیف می کند:
درحالی که مردم از لحاظ امکانات مادی و آرامش در وضع مطلوبی بودند، اهل بیت: خودشان از امکانات ساده زندگی بی‌بهره بودند (مفید، ۱۴۱۳: ۱۷۲).
یاران حضرت نیز سختی ها را به جان خواهند خرید و از خوشی ها چشم خواهند پوشید تا دیگران از این خوشی ها بهره مند باشند و از این رهگذر قلب انسان‌ها را به قطب عالم متوجه سازند.
۲٫ حساسیت نسبت به انحرافات
در مرام انتظار، کجی ها و منکرات، موضوعی نامطلوب و ضد ارزش معرفی می شود. ایستادگی در برابر منکرات، از جمله اقدامات بارز حضرت مهدی (عج) در زمان ظهور است که در کنار عمل به کتاب الله ذکر شده است:
لَا یرَى  فِیکُمْ  مُنْکَراً إِلَّا أَنْکَرَهُ؛ در میان شما کار زشتى نبیند جز آن‌که از آن جلوگیرى به عمل آورد (کلینی، ۱۴۰۷، ج۸: ۳۹۶).
در این زمان است که به دلیل شدت فساد و تباهی، قلب مومن به سختی ذوب می شود:
فَعِنْدَهَا یذُوبُ  قَلْبُ  الْمُؤْمِنِ  فِی  جَوْفِهِ کَمَا یذَابُ الْمِلْحُ فِی الْمَاءِ مِمَّا یرَى مِنَ الْمُنْکَرِ فَلَا یسْتَطِیعُ أَنْ یغَیرَه؛ در آن زمان (قبل از ظهور) قلب مؤمن، به خاطر منکراتی که می‌بیند و نمی‌تواند تغییر دهد، همچون نمک که در آب حل می‌شود، در پوسته خود آب می‌شود (علی بن ابراهیم، ۱۴۰۴، ج۲: ۳۰۴).
انسان مؤمن می خواهد در برابر مفاسد قیام کند و آن مفاسد را از بین ببرد. هرچند رفع همه منکرات، قبل از قیام حضرت مقدور نیست؛ وجود شاخصه مقاومت در برابر منکرات و تلاش در مبارزه با آن در انسان منتظر بسیار اهمیت دارد.
از جلوه های فرهنگ مقاومتی منتظران، مقاومت دربرابر آزار سرزنش کنندگان است؛ چنان‌که استقامت و پایداری یاران حضرت، به عدم توجه به سرزنش ملامت کنندگان بیان شده است:
لا یبالُونَ فِی اللهِ لَومَهَ لائمٍ؛ در مسیر رضای الاهی یک لحظه هم تردید نخواهند داشت (ابن طاووس، ۱۴۱۶: ۱۳۸و علی بن ابراهیم، ۱۴۰۴، ج۱: ۱۷۰)؛
حتی ممکن است عده زیادی از شرق و غرب عالم چنین قیامی را تکذیب کنند:
إِذَا ظَهَرَتْ رَایهُ الْحَقِّ لَعَنَهَا أَهْلُ الْمَشْرِقِ وَ أَهْلُ الْمَغْرِبِ؛ چون پرچم حق نمایان شود اهل خاور و باختر به آن لعنت فرستند (نعمانی،۱۳۹۷: ۲۹۹).
این‌جاست که استقامت و پایداری بر حق در مقابله با هجمه روحی روانی گروه باطل بسیار راه گشا است.
از آن‌جا که انتظار، به معنای عدم رضایت به وضع کنونی و چشم‌داشتن به آینده و وضع مطلوب است؛ در برخی از روایات از قیام حضرت به «ما تَمُدُّونَ الیهِ أَعْینَکُمْ» تعبیر شده است (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۳۷۱)؛ یعنی آنچه شیعه انتظار آن‌را می کشد. این آینده مطلوب در سایه حکومت ولی‌الله و بر اساس اجرای تمامی آموزه‌های اسلامی حاصل می شود. ازاین رو فرهنگ غربی که فرهنگ اسلامی را مورد هجوم قرار داده، به عنوان عنصری ضد ارزش معرفی می‌شود.

آلایش های زمانه، سبک زندگی ماده محور و بر اساس جذابیت‌های جامعه غرب، غوطه ور شدن در شهوات، فرهنگ مادی‌گری، سکولاریزم و انسان‌محوری نه تنها مطلوب نیست؛ بلکه انسان منتظر تمام قد در برابر آن مقاومت می کند؛ چراکه انسان منتظری که دوست دارد از اصحاب قائم باشد، وظیفه دارد در برابر محرمات و پیروی از شهوات و فرهنگ ناشی از آن مقاومت کند:
مَنْ سَرَّهُ أَنْ یکُونَ مِنْ أَصْحَابِ الْقَائِمِ فَلْینْتَظِرْ وَ لْیعْمَلْ  بِالْوَرَعِ  وَ مَحَاسِنِ  الْأَخْلَاق؛ هر کس که بودن در شمار یاران قائم شادمانش سازد، باید به انتظار باشد و با حال انتظار به پرهیزگارى و خلق نیکو رفتار کند (نعمانی، ۱۳۹۷: ۲۰۰) .
سه. نقش گفتمان انتظار در نظام رفتاری فرهنگ مقاومت
انتظاری که خود بالاترین فرج است (ابن بابویه، ۱۳۹۵، ج ۱: ۳۲۰) و بافضیلت ترین جهاد امت رسول الله است (حرانی، ۱۴۰۴: ۳۷)؛ مستلزم همان مقاومت و مجاهده و تلاشی است که در درگیری در میدان مبارزه و جهاد نیاز است و چه بسا این مقاومت و جهاد در راه انتظار، از جهاد در میدان جنگ با فضیلت تر باشد.
۱٫ مجاهده در راه خداوند متعال
انتظار فرج که خود جهادی تمام عیار است (همان)؛ طالب مجموعه ای از صفات جهادی است و آرزوی شهادت روحیه جهادی را در دل منتظران نهادینه ساخته است: «یتَمَنَّوْنَ  أَنْ  یقْتَلُوا فِی  سَبِیلِ  اللَّه»  (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۵۲: ۳۰۸). ازاین رو، منتظران جهادگرانی هستند همچون کوه، استوار که هیچ تندبادی عزم پولادین آن‌ها را به لرزه در نیاورد؛ از هیچ میدان مقاومتی شانه خالی نکنند و ترسی به دل راه ندهند (همان، ج۵۷: ۲۱۶). یاران مهدی در میدان نبرد وجهاد نیز مجاهده می‌کنند تا توحید را در عالم گسترده سازند:
یقاتِلُونَ و اللهِ حَتی یوَحَّدَ اللهُ؛ آن قدر می‌جنگند تا یکتاپرستی بر همه جا حاکم شود (عیاشی، ۱۳۸۰، ج۲: ۶۱).
قیام حضرت مهدی (عج) سنگینی رسالت همه پیامبران و اولیا را در طول تاریخ به دوش دارد و تحقق بخش همه آرمان های الاهی نسل های گذشته است. این بار بر زمین مانده، باید توسط مردان الاهی به مقصد برسد. طبعا وصول به چنین آرمانی با مشکلات بی شماری همراه است. در برخی از روایات دوره ظهور آکنده از مشکلات فراوان است که به پایداری همه جانبه برای تحقق اهداف قیام حضرت نیاز دارد.

براساس برخی از روایات، امام صادق (ع) حکومت‌داری اهل بیت: را با سختی هایی نظیر شب گردی، نگهبانی شبانه، تلاش روزانه، پوشاک زبر و خشن و خوراک سخت همراه دانسته‌اند (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۴۱۰ و نعمانی،۱۳۹۷: ۲۸۷) و در روایاتی امام صادق (ع) اصحابش را از این‌که به سختی ها و مشکلات دوران ظهور متوجه نیستند و برای ظهور قائم عجله دارند، توبیخ می کنند (طوسی، ۱۴۱۱: ۴۶۰).
از جمله سختی های دوران ظهور، ابتلائاتی است که خداوند منتظران حقیقی و یاران مخلص امام عصر (عج) را با آن مورد آزمایش قرار می دهد. به عنوان مثال، خداوند، اصحاب طالوت را به نهر و منع از نوشیدن، امتحان کرد؛ اصحاب قائم (عج) نیز چنین ابتلائاتی دارند (نعمانی، ۱۳۹۷: ۳۱۶). علاوه بر ابتلائات معنوی، برخی بلایای مادی نظیر زلزله و طاعون از سختی های ظهور شمرده شده است ( همان: ۲۳۵).
بنابراین، از ویژگی های یاران حضرت این است که لازم است در برابر همه سختی‌های ظهور و حتی مظاهر دنیوی مقاومت داشته باشند؛ چراکه حضرت از همه یاران عهد و میثاق می گیرد که این یاران اگر بخواهند در رکاب ایشان باشند، نه تنها زر اندوزی نکنند؛ حتی از مظاهر ساده دنیوی نظیر گندم و جو نیز نباید اندوخته ای داشته باشند و باید لباس‌های خشن بپوشند (ابن طاووس، ۱۴۱۶: ۲۹۵).
در روایات، از جمله شرایط یاران حضرت غربال شدن شیعیان دانسته شده است. امام صادق (ع) در روایتی با چندین مرتبه تکرار عبارت، رسیدن شیعه به چشم انتظاری‌اش را به غربال شدن و جدا شدن سعید از شقی متوقف دانسته (طوسی، ۱۴۱۱: ۳۳۵) و در روایت دیگر، امام رضا (ع) این امر را متوقف بر پاکسازی و جداسازی شیعه عنوان کرده است؛ به نحوی که تنها عده نادری باقی بمانند (نعمانی، ۱۳۹۷: ۲۰۸). غربال شدن اصحاب مهدی با آزمایش و ابتلای آنان صورت می پذیرد وتنها کسانی که مقاومت و پایداری بیش‌تری داشته باشند، در این گروه باقی خواهند ماند. بنابراین، می توان مهم ترین ممیزه یاران مهدی را مقاومت و استقامت آن‌ها دانست.
گفتنی است سیرحرکت جهادی و مقاومت مسلمانان در برابر جبهه باطل به جهت پیشبرد اهداف الاهی اسلام از جنگ ها و غزوات دوران پیامبر (ص) آغاز گشت و در جریان حرکت شکوهمند امام علی (ع)، با ساماندهی برای پایداری در برابر توطئه های خطرناکی همچون جریان قاسطین، مارقین و ناکثین ادامه پیدا کرد.

بعد از ایشان، امام حسن (ع) با حمایت فراگیر مردم، اولین اقدام را در مقابله با جریان بنی‌امیه قرار داد و چنان بنیان های تزویر أموی را به لرزه درآورد که معاویه شبانه روز به فکر مصالحه افتاد. حرکت پرشور امام حسین (ع) نیز در جهت مقاومت در برابر ظلم و در تداوم حرکت های علوی و حسنی به جهت اصلاح ناهنجاری-ها بود که تشکیل دهنده حرکتی چالشگر و مقاوم در برابر حاکمیت ظلم شد.
امام حسین (ع) در جهت مبارزه با بی دادگری، الگویی پایدار به جای گذاشت و نهضتی را بر پا ساخت که در دشوارترین شرایط با کم‌ترین امکانات و کمی یاران در برابر ظلم و ستم پایداری کند و الگویی کامل از ظلم ستیزی را به همه عالم نشان دهد.

فشارهای مداوم شیطان صفتان نتوانست امام حسین (ع) را تسلیم کند؛ بلکه این حسین (ع) بود که با پایداری مثال زدنی تومار ظلم اموی را در هم پیچید و او را ننگ تاریخ قرار داد؛ به طوری که با وجود گذشت قرن‌ها از فاجعه خونبار کربلا، هنوز گرمی عشق به امام حسین (ع) و یارانش در دل شیعیان و حق طلبان جهان سرد نگردیده و مایه مقاومت و پایداری آنان در برابر ناملایمات گشته وحضرت مهدی (عج)، که خود اسطوره ظلم ستیزی و حق طلبی است، قلبی آتشین تر از آن حادثه دارد؛ به گونه‌ای در سوگ جدش، شبانه روز اشک ریزان است (ابن مشهدی، ۱۴۱۹: ۵۰۱) ویاران حقیقی وی نیز با شعار «یا لثارات الحسین» قیام خود را آغاز می کنند (ابن بابویه، ۱۳۷۶: ۱۳۰).
۲٫ رعایت تقوای الاهی
در یک روایت، به مؤمنین صالحی اشاره شده است که خداوند به واسطه آنان عدل و داد بر پا می کند:
ثُمَ یأتى اللّهُ بقومٍٍ صالِحینَ یملَئُونَ‌ها قِسْطاً و عَدْلاً؛ آن‌گاه خداوند قومی صالح به وجود آورد و آن‌ها زمین را پر از عدل و داد کنند چنان که پر از ظلم و ستم باشد (طوسی، ۱۴۱۴: ۳۸۲)؛
و حضرت نیز از یاران خود میثاق گرفته تا گناه نکنند و سوء رفتار از خود نشان ندهند:
…با آن حضرت بیعت می‌کنند که دزدی نکنند، زنا نکنند، کسی را به ناحق نکشند، هتک حرمت نکنند، به مسلمانی ناسزا نگویند، به منزلی هجوم نیاورند، کسی را به ناحق نزنند، حیوانات سواری ضعیف و لاغر را سوار نشوند، خود را با طلا زینت نکنند، خز و ابریشم نپوشند، نعلین‌های صراره (پر سروصدا) نپوشند، مسجدی را خراب نکنند، راه را بر کسی نبندند و… (ابن طاووس، ۱۴۱۶: ۲۹۵).
از این رو، شرط لازم این گروه صالح بودن و پاک بودن از گناهان است. بنابراین، منتظران حقیقی ابتدا باید مقاومتی درونی در برابر گناهان داشته باشند و سپس در برابر کجی های دیگران از خود پایداری نشان دهند و در برابر سوء رفتار دیگران مقاومت کنند:
وَلِینْصَحِ  الرَّجُلُ  أَخَاهُ  النَّصِیحَهَ لِنَفْسِه ؛ هر فرد، برادر مؤمن خود را برای رشد معنوی خود او نصیحت می‌کند (طبری آملی، ۱۳۸۳، ج۲: ۱۱۳).
عدم ایستادگی در برابر منکرات و بی توجهی به گناهان رایج در جامعه، از جمله فسادهای دوران قبل از ظهور معرفی شده است. در آخرالزمان از مصادیق اشاعه فحشا عدم توجه به فریضه امر به معروف و نهی از منکر دانسته شده است (کلینی، ۱۴۰۷، ج۵: ۵۹) و در روایاتی از این‌که در آخر الزمان در برابر معاصی مقاومتی وجود ندارد، مذمت شده است ( همان، ج۸: ۳۸).
تبلور رفتار مقاومتی در زمانه ای اوج می گیرد که فساد و تباهی در نهایت خود قرار دارد؛ چراکه بر خلاف جریان تباهی شناکردن و به ساحل انتظار رسیدن، مقاومتی بس قوی و اراده-ای پولادین نیاز دارد. در روایتی از پیامبر گرامی اسلام (ص) نقل شده است که اسلام با غربت آغاز کرد و دوباره نیز غریب خواهد شد. انسان سعادتمند در دوران غربت اسلام کسی است که در بین فساد مردم، صالح باشد و به درستکاری رفتار کند:
إِنَّ الْإِسْلَامَ بَدَأَ غَرِیباً وَ سَیعُودُ غَرِیباً کَمَا بَدَأَ فَطُوبَى لِلْغُرَبَاءِ قِیلَ وَ مَنْ هُمْ یا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ الَّذِینَ یصْلُحُونَ  إِذَا فَسَدَ النَّاس  (راوندی کاشانی، بی تا: ۹).
۳٫ زمینه‌سازی برای حاکمیت حق
تربیت نظام فکری شیعه در مدرسه اهل‌بیت: بر اساس اصل اساسی انتظار بوده است. انتظار یعنی آماده‌باش کامل و تحت فرماندهی امامی که هر لحظه ظهورش متوقع است. مرحوم مجلسی انتظار و کسب آمادگی را برای یاری حضرت در کنار هم، به عنوان وظیفه منتظر بیان کرده است (مجلسی، ۱۴۰۴، ج۲۶: ۵۸۲).

علی بن یقطین زمانی که از امام کاظم (ع) علت عدم تحقق وعده های فرج که به شیعه داده شده است، می‌پرسد؛ امام چنین تبیین می کنند که همواره از شیعه خواسته شده است که در آمادگی مستمر به سر ببرد و فرج را نزدیک بشمارد تا آتش درونی اش به سردی نگراید (کلینی، ۱۴۰۷، ج۱: ۳۶۹). این آمادگی مستمر، بزرگ ترین فرهنگ سازی نوین شیعه برای مبازره با ظالمان و حاکمان طاغوت است.
آموزه‌های اهل بیت:، ظهور را به دغدغه دائمی شیعیان مبدل ساخت. ترغیب به کسب آمادگی برای ظهور، و لو با تهیه یک تیر یا آماده کردن مرکبی برای همراهی با اهل بیت: (نعمانی، ۱۳۹۷: ۳۲۰؛ کلینی، ۱۴۰۷، ج۶: ۵۳۵)؛ یا آمادگی با شمشیر آخته (مجلسی، ۱۴۰۳، ج۹۹: ۱۰۳)؛ از جلوه های چنین تعلیمی است و هدف از آن، آماده‌سازی شیعه در بستر تاریخ برای نفی حاکمیت طاغوت و نهادینه‌سازی فرهنگ مقاومت است. در دعای عهد، منتظر واقعی انسان خودساخته ای است که شمشیر از نیام کشیده و با نیزه در دست برای همراهی با امام زمان آماده است. چنین انسانی آیا در برابر ظلم ظالمان ساکت است، یا در جهت زمینه سازی ظهور هر اقدامی را در جهت نفی حاکمیت ظلم انجام می دهد؟!
گریزناپذیری تقابل حق و باطل، مستلزم آمادگی و تدارک است و در این راه نهایت تلاش خود را داشته باشند:
وَ أَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّهٍ؛ هر آنچه در توان دارید برای مقابله ]با دشمنان[ آماده سازید! (انفال:۶۰).
تدارک و آمادگی دارای نمود‌های متعددی است؛ از جمله پایبندی به عقیده حق که وجود انسان را از ثبات آرامش و یقین سرشار می سازد، برنامه‌ریزی، اتکا بر خود و اقدام مناسب را نیز شامل می شود. بنابراین، نهادینه‌سازی فرهنگ مقاومت از فراهم آوردن همه آمادگی ها و گردآوری تمام توان‌ها حاصل می شود.
نقش گفتمان انتظار در بازتولید عناصر درونی فرهنگ مقاومت
تحکیم بینش مقاومتی تثبیت گرایش مقاومتی استقرار رفتارهای مقاومتی
صلابت و نیرومندی ایثار مجاهده در راه خداوند متعال
اضطرار به حجت آرزوی جهاد رعایت تقوای الاهی
صبر حساسیت در برابر کجی‌ها و انحرافات تحمل کاستی‌های روزگار غیبت
خوداتکایی و عزت حق‌طلبی کسب آمادگی
تسلیم امر امام پرهیز از فزون‌طلبی زمینه‌سازی
نتیجه‌گیری
زندگانی پیامبر (ص) اسلام و ائمه: مملو از تعالیم و رفتارهایی است که جلوه های روشنی از فرهنگ مقاومت را به نمایش گذاشته است. صف آرایی نظام فکری اسلام در برابر سلطه حکومت های ظالم و همه مستکبران عالم که منابع زر و زور دنیا به دست آنان است، باعث شده تا شیطان‌صفتان عالم نیز با تمام قوا در برابر این دین الاهی به مقابله بپردازند. ازاین رو، برای برپایی حکومت الاهی و برپایی عدالت جهانی و زمینه سازی برای چنین حکومتی لازم است منتظران حکومت جهانی نیز دارای خصوصیات ویژه ای باشند. گفتمان انتظار دارای قابلیت و ظرفیت مهندسی فرهنگ مقاومت برای بسترسازی چنین حکومتی است.

گفتمان انتظار در همه نظام های بینشی، گرایشی و منشی فرهنگ مقاومت دارای آثار قابل ذکر است. ‌ستیز با مستکبران و پایداری و مقاومت در برابر ظالمان، اعتقاد عمیق به خداوند که پایه استواری در عمل است، تحمل سختی های دوره غیبت امام و مشکلات دوره غیبت، مقاومت در برابر کجی ها و انحرافات و تلاش در راه اصلاح دیگران و پاکسازی جامعه از ابتلا به انواع گناهان، مقاومت در برابر خواهش های نفسانی و تمایلات و خودداری از آلودگی به مظاهر دنیوی، ایثار همدلی و صبر وپایداری و آماده‌سازی و زمینه‌سازی در همه زمینه‌ها، مقابله با تهاجم فرهنگی بیگانه، خود اتکایی و حفظ عزت از مؤلفه‌های فرهنگ ساز انتظار است که در مهندسی فرهنگ مقاومت سهم بسزایی دارد.

منابع
قرآن کریم.
۱٫ ابن‌أبی الحدید، عبد الحمید بن هبه الله (۱۴۰۴ق). شرح نهج البلاغه لابن أبی الحدید، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
۲٫ ابن‌أبی‌زینب، محمد بن ابراهیم نعمانی (۱۳۹۷ق). الغیبه، تهران، نشر صدوق.
۳٫ ابن‌ ادریس، محمد بن احمد (۱۴۱۰ ق). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی ( و المستطرفات)، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۴٫ ابن‌بابویه، على بن حسین (۱۴۰۴ ق). الإمامه و التبصره من الحیره، قم، مدرسه الإمام المهدى (عج).
۵٫ ابن بابویه، محمد بن على (۱۳۷۶). الأمالی، تهران، کتابچی.
۶٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۳۶۲). الخصال، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
۷٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۳۹۵ق).کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه.
۸٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۳ ق). من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۹٫ ابن‌شعبه حرانى، حسن بن على (۱۴۰۴ق). تحف العقول عن آل الرسول (ص)، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین.
۱۰٫ ابن‌کثیر الدمشقی، ابوالفداء (۲۰۰۸م). البدایه و النهایه، تحقیق عمادزکی البارودی، خیری سعید، قاهره، المکتبه التوفیقیه.
۱۱٫ ابن‌مشهدى، محمد بن جعفر (۱۴۱۹ ق). المزار الکبیر، قم، دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
۱۲٫ اربلى، على بن عیسى (۱۳۸۱ق). کشف الغمه فی معرفه الأئمه، تبریز، بنى هاشمى.
۱۳٫ امیری، ابوالفضل (بهار ۱۳۹۰). «جهانی شدن فرهنگ و راهبردهای مقاومت فرهنگی» مجله مطالعات راهبردی بسیج شماره ۵٫
۱۴٫ برقى، احمد بن محمد بن خالد (۱۳۷۱ ق). المحاسن، قم، دار الکتب الإسلامیه.
۱۵٫ پایدار، حبیب الله (۱۳۳۶). برداشت هایی درباره فلسفه تاریخ از دیدگاه قرآن، تهران دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
۱۶٫ پیروزمند، علی رضا (بهار۱۳۸۸). «مهندسی فرهنگی علم و فناوری»، مجله نامه پژوهش فرهنگی، شماره۱۵٫
۱۷٫ ذوعلم، علی (۱۳۹۲). فرهنگ معیار از منظر قرآن کریم، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
۱۸٫ راوندى قطب الدین، سعید بن هبه الله (۱۴۰۷ق). الدعوات / سلوه الحزین، قم، انتشارات مدرسه امام مهدى (عج).
۱۹٫ راوندى کاشانى، فضل الله بن على(بى تا). النوادر، قم، دار الکتاب.
۲۰٫ سالار کسرایی، محمد؛ پوزش‌شیرازی، علی (پاییز ۱۳۸۸). «نظریه گفتمان لاکلاو و موفه‌ابزاری کارآمد در فهم و تبیین پدیده‌های سیاسی»، فصلنامه سیاست، دوره ۳۹، شماره ۳٫
۲۱٫ صفار، محمد بن حسن (۱۴۰۴ ق). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد (ص)، قم، مکتبه آیه الله المرعشی النجفی.
۲۲٫ طبرسی، احمد بن علی (۱۴۰۳ق). الاحتجاج علی اهل اللجاج، محقق: خرسان، محمدبن باقر، مشهد، نشر مرتضی.
۲۳٫ طبرى آملى، عماد الدین أبی جعفر محمد بن أبی القاسم (۱۳۸۳ ق). بشاره المصطفى لشیعه المرتضى، نجف، المکتبه الحیدریه.
۲۴٫ طوسى، محمد بن الحسن (۱۴۱۴ق). الأمالی، قم، دار الثقافه.
۲۵٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۱ق) الغیبه للحجه، قم، دار المعارف الإسلامیه.
۲۶٫ علمداری، شهرام؛ ادیب، مصطفی (تیر و مرداد ۱۳۸۶). «ثقلین گرانقدر؛ الگوهای راهبردی طراحی ساختار مهندسی فرهنگی جهان اسلام»، مجله: مهندسی فرهنگی، شماره ۱۰ و ۱۱٫
۲۷٫ عیاشى، محمد بن مسعود (۱۳۸۰ ق). تفسیر العیاشی، تهران، المطبعه العلمیه.
۲۸٫ فراهیدى، خلیل بن أحمد (۱۴۰۹ق). کتاب العین، قم، نشر هجرت.
۲۹٫ قمى، على بن ابراهیم (۱۴۰۴ق). تفسیر القمی، قم، دار الکتاب.
۳۰٫ کاشفی، محمدرضا (۱۳۸۴). تاریخ فرهنگ وتمدن اسلامی، قم، انتشارات مرکز جهانی علوم اسلامی.
۳۱٫ کراجکى، محمد بن على (۱۴۱۰ ق). کنز الفوائد، قم، دارالذخائر.
۳۲٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۳۹۴ق / ۱۳۵۳) معدن الجواهر و ریاضه الخواطر، تهران، المکتبه المرتضویه.
۳۳٫ کلینى، محمد بن یعقوب بن اسحاق (۱۴۰۷ ق). الکافی، تهران، دار الکتب الإسلامیه.
۳۴٫ مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى(۱۴۰۳ ق). بحارالأنوارالجامعه لدرر أخبار الأئمه الأطهار:، بیروت، دار إحیاء التراث العربی.
۳۵٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۰۴ ق). مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول، تهران، دار الکتب الإسلامیه.
۳۶٫ مصطفوى، حسن (۱۳۶۸). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
۳۷٫ مطهری، مرتضی (۱۳۷۰). فطرت، تهران، انتشارات صدرا.
۳۸٫ ـــــــــــــــ،(۱۳۶۳). نقدی بر مارکسیسم، قم، انتشارات صدرا.
۳۹٫ مفید، محمد بن محمد (۱۴۱۳ ق). الإختصاص، قم، الموتمر العالمى لالفیه الشیخ المفید.
۴۰٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۳ ق). الإرشاد فی معرفه حجج الله على العباد، قم، کنگره شیخ مفید.
۴۱٫ ــــــــــــــــــــــــ (۱۴۱۳ ق). المقنعه، قم، کنگره جهانى هزاره شیخ مفید.
۴۲٫ میرباقری، سید محمد مهدی (خرداد و تیر ۱۳۹۰). «درآمدی بر فلسفه تاریخ شیعه» ماه نامه فرهنگ عمومی، سال اول، شماره ۴٫
۴۳٫ ناظمی، مهدی (مهرماه ۱۳۸۵). «درآمدی بر مهندسی فرهنگ و مهندسی فرهنگی»، ماهنامه مـهندسی فـرهنگی، شـماره اول.
۴۴٫ یارمحمدی، لطف‌الله (۱۳۸۳). گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران، انتشارات هرمس.

نویسندگان:

امیرمحسن عرفان، محمدعلی فلاح علی آباد

مجله انتظار موعود شماره ۴۷

انتهای متن/