هیچ نظام سیاسی نمی تواند از تصوف چشم پوشی کند/ جریان شناسی تصوف

خبرگزاری مهر، گروه دین و اندیشه-حامد رضایی: گفته می شود حدود ۵۰۰ میلیون صوفی در جهان اسلام زندگی می کنند. این تعداد کثیر شاید سروصدای چندانی نداشته باشند ولی قطعا تاثیر بسیاری خواهند داشت. این تاثیر آنقدر زیاد است که علیرضا ابراهیم معتقد است هیچ نظام سیاسی در دنیا نمی تواند از تصوف چشم پوشی کند.

متن زیر حاصل گفتگوی ما با این استاد دانشگاه ادیان و مذاهب است؛

*به طور کلی تصوف در جهان اسلام به چه جریاناتی قابل تقسیم است؟

جریان شناسی تصوف، یک عنوان خیلی کلی است و لازم است با یک قید آن را مضبوط کنیم. تصوف به عنوان یک نهاد اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، دینی و بعضا به عنوان یک نهاد سیاسی در طول تاریخ عرض اندام کرده است. در همه این ابعاد می توان به یک معنا جریان شناسی کردد. تصوف در درون خودش این استعداد را داشته که به این ظهورات متنوع خود را متجلی کند و تقریبا برای همه این مواردی که عرض کردم  یک گونه هایی را در تاریخ تصوف یا جغرافیای تصوف می توانیم مثال بزنیم.

جریان ها در تصوف مبتنی بر طریقه هاست. ما دو نوع عمده از سیر و سلوک عرفانی داریم، نوع اول سیر و سلوکی است که طریقتی هست که درواقع وابسته به یک جریان تاریخی اثر گذار و دارای توسعه جغرافیایی است و دارای عقاید خاصی است. چه بسا این ها باهم ارتباط نظام مند هم دارند  و یک سلسه مراتب تشکیلاتی بر آن ها حاکم است. این را ما می توانیم به عنوان یک طریقه لحاظ کنیم. در جهان اسلام طریقت های متنوعی است که تقریبا از سده پنجم و ششم به بعد نظم می گیرد.  

تصوری که من خودم دارم این است که ابتدا به یک معنی مکاتبی را در تصوف بوده اند. بعد ها به تدریج این مکاتب توسط بعضی از پیشگوها منسجم شد و ارتباط ها قوی تر می شود و تبدیل به طریقه می شود و این ساز و کار فعلی به نوعی ریشه در این جریان تاریخی دارد.

مدل دیگری از تصوف داریم که مبتنی بر سیر و سلوک غیر وابسته به طریقت است. آن چیزی که در هردو مدل محرز است وجود یک شیخ و یا مشایخی در منبر است که مرید یا مریدان با آنها در ارتباط هستند

علاوه بر مدل طریقتی مدل دیگری از تصوف داریم که مبتنی بر سیر و سلوک غیر وابسته به طریقت است. آن چیزی که در هردو مدل محرز است وجود یک شیخ و یا مشایخی در منبر است که مرید یا مریدان با آنها در ارتباط هستند. حالا اگر این شیخ خودش وابسته به نظام طریقتی قدیمی و کهن باشد که صدها سال قدمت دارد شما هم وقتی به آن می پیوندید می شوید عضو همان طریقت. اما یک مدل دیگر وجود دارد که غیر طریقتی است. یعنی فرد، شیخ خودش وابسته به طریقت خاصی نیست و توسط مشایخی تربیت شده که شهرت خاصی ندارند یا آنها نیز وابسته به طریقت خاصی نبوده اند. یک جریان خیلی باریکی که در طول تاریخ خودش قدرت طریقه شدن را پیدا نکرده ولی به هر حال آموزه هایی را دارد و به همان سبک به مریدان خودش نیز منتقل می کند. مثلا شخصیتی مثل حافظ با این عظمت و شهرتی که دارد و همه آن را به عنوان یک عارف می شناسند، بسیار دشوار است آن را وابسته به طریقه خاصی دانست.

یک نوع سوم نیز داریم که علاقه مند نیستم آن را جزو تصوف به شمار آورم. شاید بتوان این جریان را تصوف آزاد نامید. این اصطلاح را یک مقدار بی دقت استفاده می کنم. این تصوف آزاد یا عرفان آزاد مبتنی بر یک سری مطالعات و علایق شخصی است. فرد می رود بعضی از آثار آنها را می خواند و یا به نوعی با تعالیم آنها ارتباط برقرار می کند، صوتشان را می شنود، فیلمشان را می بیند و علاقه مند می شود که مسائلی که آنها می گویند را در زندگی خودش پیاده کند بدون این که هیچ ارتباط مستقیم با مشایخ آن طریقت داشته باشد.

شخصا  این را سیر و سلوک نمی دانم چون تصور می کنم عوارض و مشکلاتش به مراتب بیشتر ازفواید و برکاتش باشد. این مدل سوم متاسفانه رو به رشد است.

*لطفا از جریانات غیرطریقتی مثال بزنید.

مشخصا فردمحوراند. فرض کنیم شخصی هست که تجارب عمیق عرفانی دارد. این فرد یک حلقه درس درست میکند و این را به افرادی که علاقه مند هستند منتقل میکند. بعد از رفتن آن هم این بسته میشود و تداوم پیدا نمی کند، مریدانش سراغ یک شیخ دیگری یا استاد دیگری می روند و با او سیر و سلوکشان را ادامه می دهند. تعالیم این فرد نیز هیچ اسم خاصی ندارد.

فرض می کنیم آقای بهجت یک حلقه معنوی در قم در گوشه ای داشت و عده ای را در یک ساعاتی می پذیرفته و با آنها در مورد مسائل عرفانی صحبت می کردند و خدماتی را در این جهت ارائه می داد. این را ما نمی توانیم تصوف طریقتی بدانیم. ولی این یک تصوف غیر طریقتی است. یک سلوک و یک عرفان غیر طریقتی است که به لحاظ ساختار بسیار شبیه تصوف طریقتی است. فقط این به صورت یک واحد متمرکز و غیر وابسته عمل می کند. در تصوف طریقتی واحد ها آنچنان مستقل نیستند، به هم وابسته اند. یعنی یک شیخ وقتی یک مریدی را تربیت می کند و به جایی می فرستد آن مرید در آنجا خانقاهی و محلی را مرکز تبلیغ و تدریس می کند و با خانقاه مبدا خودش و زاویه مبدا خودش با تکیه و درگاه مبدا خودش هنوز ارتباط دارد.

طریقه ها شکل درخت واره دارند. اما گاهی اوقات یک انشعاب چنان از اصلش دور می شود که دیگر به مشکل می شود نامش را آن طریقه خاص گذاشت

طریقه ها شکل درخت واره دارند. اما گاهی اوقات یک انشعاب چنان از اصلش دور می شود که دیگر به مشکل می شود نامش را آن طریقه خاص گذاشت. حتی برای خود ادعای استقلال می کند.

عمده تصوف در جهان اسلام تصوف طریقتی است. کمتر پیش می آید که در جایی تصوف غیر طریقتی باشد. البته باز هم به شرایط متنوعی بستگی دارد. یکی از کشورهایی که به ویژه بعد انقلاب خیلی مستعد تصوف غیر طریقتی بود ایران است. چون که طریقت ها ساز و کار هایی دارند که بعد از انقلاب بسیار محدود شد حتی به یک معنا تبدیل به یک جرم شد و این شد که تصوف غیر طریقتی رشد کرد.

*چرا تصوف در شیعه کمتر از اهل سنت رشد کرده؟

سوال خوبی پرسیدید. اولا چرا تشیع دیر صاحب طریقت شد؟ ببینید طریقه رفاعیه در عراق، طریقه قادریه، طریقه سهروردیه که جزو طریقه های متقدم  محسوب می شوند، از سده های پنجم و ششم قمری هستند و الان قریب به هزار سال از تاریخ تاسیس آنها می گذرد. هزار سال قدمت برای یک جریان عرفانی خیلی پشتوانه گرانی است. این طریقه ها در بستر سنی بوجود آمدند.

اما در دوره تیموری ها به این سمت، ما می توانیم صحبت از چیزی به نام تصوف شیعی کنیم و بعد مشخصا صفوی ها که تقریبا جزو شناسنامه دارترین مدل های تصوف هستند. البته در این که از ابتدا سنی مآب بود و بعدا غلظت شیعی اش زیادتر شد تقریبا بحثی نیست. از این زاویه اگر بنگریم شیعه، چهارصد و اندی سال هست که برای خود طریقه دارد. ولی باز هم چیزی نزدیک به ششصد سال از جریان تصوف اهل سنت عقب است. دلیلش چیست؟

اگر مولف های شیعه را برایتان بشمارم و ویژگی هایی که تشیع دارد و ویژگی هایی که تصوف دارد اگر این ها را کنار هم بگذارید شما تشابه زیادی را از بعضی جهات میتوانید ببینید. برایتان خیلی جالب است و چشم گیر خواهد بود. به یک معنا تشیع خودش یک عرفان است. از ابتدا بدین گونه بوده است. شما وقتی خودتان عملا مذهبی دارید که در نفس خودش یک عرفان است باز هم نیاز هست که در درون عرفان خودت، عرفان تولید کنید؟!

به طور مثال ظاهر دین را فقیه ها عرضه می کنند، اما شیخ مدعی است من باطن دین را می شناسم و آن را به شما عرضه می کنم. ما در مورد ائمه نیز همین باور را داریم. ما معتقدیم ائمه متجلی کننده باطن نبوت هستند، ولایت باطن نبوت است، حضرت امیر ابعادی را از دین متجلی می کند که این ابعاد را پیامبر به آن معنی متجلی نفرموده اند. حال تشیع از ابتدا یک جریان عرفانی است. آن چند نفری که شیعه علی ابن ابیطالب بودند و دور حضرت جمع می شدند در جنگ ها باهم در یک چادر بودند در وقت غذا سر یک سفره می نشستند. آنها کسانی بودند که به دنبال یک شیخ می گشتند، مستعد سلوک معنوی بودند، کسانی بودند که بیشتر از هفده رکعت نماز در روز نیاز داشتند، کسانی بودند که دنبال راه های آسمانی بودند نه راههای زمینی. حال کسی پیدا می شود می گوید من به راه های آسمان از راه های زمین آگاه ترم خب طبیعی است به دورش جمع می شوند.

الان نیز چنین است. فرقی ندارد حال نیز کسی که ذائقه معنوی دارد و ادبیات معنوی دارد طبیعی است که متمایلا دورش جمع می شوند. شیعه از ابتدا عرفان بوده برای همین است که شکل گرفتن مدل های عرفانی در تشیع یک مقدار طول کشیده است. حالا چرا؟ بویژه در دوره صفوی که یک مقدار نفوذ علما و فقها افزایش پیدا می کند و تشیع مقداری ابعاد فقهی اش تقویت می شود، تصور خودم این است که در واکنش تقویت ابعاد ظاهری در تشیع، آن جنبه های باطنی به صورت طریقه در شیعه متبلور می شود.

روحانی شیعه قبل از صفوی که احتمالا تربیت شده نجف یا هر جای دیگری بود، در یک فضای اکثریت سنی تنفس می کند. برای این که بتواند در آن فضا باقی بماند و مردم کنارش بمانند و به او تکیه کنند هم زمان باید هم ابعاد معنوی خود را تقویت می کرد هم ابعاد کلامی و فقهی و ظاهری

 تا قبل از آن تمایز بین آنها کار ساده ای نبود. من دلیل دارم. روحانی شیعه قبل از صفوی که احتمالا تربیت شده نجف یا هر جای دیگری بود، در یک فضای اکثریت سنی تنفس می کند. برای این که بتواند در آن فضا باقی بماند و مردم کنارش بمانند و به او تکیه کنند هم زمان باید هم ابعاد معنوی خود را تقویت می کرد هم ابعاد کلامی و فقهی و ظاهری. منتها فقه دوره های اقلیت با فقه دوران اکثریت فرق می کند.

فقه دین رسمی با غیر رسمی فرق می کند. فقه شیعه دوره تیموری با فقه شیعه دوره صفوی فرق می کند. در دوره صفوی شیعه  رسمیت پیدا می کند و برای اداره جامعه رسمی شیعه شما نیاز به یک فقه مفصل دارید. این اتوماتیک کمک می کند که فقه شیعه رشد نماید. چه به لحاظ کمی چه به لحاظ کیفی. فقهای بسیار برجسته ای  در دوره صفوی داریم. رشد می کنند، حدیث شیعه با کارهایی که مجلسی ها انجام دادند پیشتازی می کند. تفسیر شیعه رشد خاص خودش را دارد. این تورمی که در حوزه علوم به ظاهر اتقاق می افتد مقداری جای کار روی حوزه باطن را باز می کند و نیاز را تولید می کند. ضمن این که این حضراتی که صوفی بودند، سرباز صفوی بودند و بعد از چند نسل به تدریج شیعه شدند و مرام خودشان را به شیعه آوردند.

آدم ها اگر فضا عوض کنند، اگر سنت مذهبی شان را عوض کنند، بعضی از علایق را نمی توانند به سادگی  کنار بگذارند. یعنی فردی اگر سنی صوفی بود و شیعه شد، به قسمت عرفانی شیعه جذب می شود. اگر آنجا در الازهر درس می خواند و فقه مالکی میخواند، اگر قرار است شیعه بشود، اینجا هم در حوزه علمیه فقه جعفری می خواند. یعنی به آن معنی نمی تواند تغییر مشرب بدهد. مشرب ها یک مقدار فراتر از لایه های پایین  و سطحی از دین داری هستند. یک نوع کلیشه و یک نوع قالب هستند. شما نمی توانید خود را از آن خلاص کنید. این جزو اقتضائات وجود انسانها است خلاص شدن از آن خیلی کار سختی است.

به تدریج ما بعد از صفوی ها، طریقه های موجود مثل نعمتی و مثل کبروی را به یک معنا شیعی سازی کردیم. از آن به بعد ما هم تصوف داشتیم. الان هم که  دقت می کنید ادامه تصوف آنهاست.

*بعد از رشد جریانات سلفی در میان اهل سنت، صوفیان همواره متهم بودند که به مبانی توحیدی اسلام خیلی پایبند نیستند. در این فضا جریاناتی شکل گرفت که خواستند تصوف را به گونه ای پالایش کنند و بین فهم ابن تیمیه از توحید و تصوف جمع کنند. مثلا شیخ احمد سرهندی یکی از بزرگترین آنها است. بفرمایید این پالایشی که انجام دادند دقیقا چه بود و این جریان چقدر توانست گسترش یابد؟

از اولین ادوار تصوف متکلمان و فقها با تلقی صوفیه از اصول اسلامی مشکل داشتند. یعنی تبیینی که صوفیه از مفهوم توحید و از مفهوم معاد و نبوت ارائه می دهند، مشخصا با تبیینی که در مدل های کلامی یا در پاسخی که علما و فقها به این داستان می دهند تفاوت هایی دارد

از اولین ادوار تصوف متکلمان و فقها با تلقی صوفیه از اصول اسلامی مشکل داشتند. یعنی تبیینی که صوفیه از مفهوم توحید و از مفهوم معاد و نبوت ارائه می دهند، مشخصا با تبیینی که در مدل های کلامی یا در پاسخی که علما و فقها به این داستان می دهند تفاوت هایی دارد. منتها نکته ای که قابل توجه است، اگر به گستره جغرافیایی تصوف در جهان اسلام  توجه کنید و به گرایشی که مردم به صوفیه دارند – نه به عنوان عضو طریقت، به عنوان کسانی که حاضرند در مراسم حضور پیدا کنند و بهره مند شوند از آن فضا که می توانست برایشان یک سری مشکلاتی را به بار بیاورد – از این نظر در خیلی از ممالک اسلامی صوفیه اعتبار و در واقع شان اجتماعی بسیار زیادی دارد.

من می خواهم این را دلیل اولی بگیرم مبنی بر این که تبیینی که آنها از اصول اسلامی کردند آنقدر تند و عجیب نبود که به مذاق این حجم از مسلمان ها ناخوشآیند بیاید. دلیلش هم وجود این استقبال است. یعنی اگر عامه مردم – که چه بسا بین آنها قرآن خوان و نماز خوان زیاد است – می دیدند بین تبیینی که صوفیه از اصول اسلامی دارد و آن چیزی که در ظاهر از قرآن وجود دارد خیلی فاصله هست آیا واقعا این همه استقبال از آنها بود؟ این همه به ایشان هدیه می دادند؟ این همه قربانی می کردند؟ این همه  نذر و نذورات می کردند و این همه اعتبار داشتند؟

یک چیزی را شما باید در مورد فقها در نظر داشته باشید. فقها در واقع متکفل اسلام رسمی هستند. به تعبیر ساده تر اداره کننده مساجد در جهان اسلام اند که سنتی ترین محل عبادی هم بود. مسجد رفتن به یک معنی شاید فریضه است.

شما که به مسجد می روید اول بخاطر انجام فریضه تان است. در درجه دوم شخصی که پیش نماز است برای شما مهم می شود. در تصوف این طور نیست. اگر کسی وارد یک فضای خانقاهی می شود در درجه اول بخاطر شیخ می رود. در درجه دوم بخاطر گفتن ذکر و استفاده از برنامه های آن می رود. مهم شخصیت و محوریت شیخ است. من می گویم وقتی چنین استقبالی وجود دارد این استقبال را باید حمل بر محبوبیت کرد، نه حمل بر این که فرد می رود برای این که اوقاتش را پر کند یا برای این که فریضه ای را انجام بدهد برای این که خودش را در زمره مسلمانی بجا بیاورد. ضمن این که حتما منکر محبوبیت فقها نیستم. به هر حال سهمی که آن ها در انتقال معارف اسلامی در هر حوزه جغرافیایی دارند محفوظ است.

عرض من این است که این اختلاف نظر راجع به تفسیری که از مبانی وجود دارد از ابتدا بوده است و تعریض هایی می زدند و متقابلا صوفیه نیز جواب دادند. تا می رسد به ابن تیمیه و به نظر می آید ایشان در نقطه ای قرار دارند که یک تجمیعی از آن ایراد هایی که مهم و وارد است را می گیرد و به صورت یک فلش مستقیم به سمت مبانی صوفیه اشاره می کند. به هرحال با بخت و اقبال خوبی هم که دارد بسیار مورد توجه قرار می گیرد. و جریانات بازگشتی که در جهان اسلام تولید می شود، جریان هایی که به یک معنی بنیادگرا و اصولگراهایی که می خواهند به مبانی اولیه برگردند برای آن ها فضای مناسبی را فراهم می کند. یعنی به جای این که آنها کند و کاو کنند و بخواهند به دسته بندی هایی برسند ایشان منظم در اختیارشان قرار می دهد.

 اما نکته ای که هست، پاسخ ها همچنان تغییر نکرده است. یعنی پاسخ ایرادهایی که الان سلفی ها بر تصوف وارد می کنند، با پاسخ هایی که در سده های گذشته به این ایرادها داده می شد آنچنان تفاوتی نکرده است. البته ما شاهد شکل گیری ایراد های جدید در تصوف هستیم. یعنی به خاطر اقتضای دوره جدید، به تصوف ایراد هایی وارد است که پیش تر در دوره ابن تیمیه مسائل به این معنی مطرح نبوده است. به عنوان مثال، موضوع پناهنده شدن شیخ فلان طریقه در مشکلات و مسائلی که در بهار عربی در مصر به وجود آمد به سفارت فلان کشور آمریکایی یا اروپایی، مسئله ای است که برای پیدا کردن یکی از نمونه هایش در تاریخ تصوف باید بسیار گشت یا شاید اصلا نباشد. خب پاسخ دادن به این مساله، یک مقدار از چهارچوب های قبلی تصوف فراتراست. منتها در مورد اصول و نوع تعبیری که مثلا از داستان توحید وجود دارد – مثل شیخ احمد سرهندی که شما مثال زدید – آنها مشخصا با دیدگاه های وحدت وجودی مشکل داشتند.

در هند وحدت وجود امری مقبول است، اما مسلمان ها بخاطر آن ذهنیتی که از حوزه تاریخی اسلامی در مورد توحید دارند، این تبیین هندی را قبول ندارند

در هند وحدت وجود امری مقبول است، اما مسلمان ها بخاطر آن ذهنیتی که از حوزه تاریخی اسلامی در مورد توحید دارند، این تبیین هندی را قبول ندارند. شیخ احمد سرهندی در این فضا مخالفت خود را با وحدت وجود ابراز می کند. اما نکته ای که هست او منکر وحدت شهود نیست. او وحدت وجود را منکر می شود.

در وحدت شهود، سالک به نقطه ای می رسد که خودش را با آن چیزی که حقیقت هستی می بیند، در یک وحدت مشاهده می کند. اینجا یک مرز وجود دارد. آیا بین این احساس و واقعیت می شود یک مرز قائل بود؟ امثال سرهندی معتقدند که اگر به سالک این حس وحدت با حقیقت هستی دست می دهد، به این معنا نیست که در واقع این وحدت وجود دارد. یک احساس خوشایندی است که ممکن است در نقطه ای به سالکی و در حین اذکار و غیره دست بدهد، که خودش را با آن حقیقت مطلق یکی ببیند یا احساس کند که یک نوع اتصال معنوی عمیق ایجاد شده که در این اتصال معنوی این هویت وجودی او در پرتو آن حقیقت کمرنگ شده است و یا حتی به یک معنا ظاهر شده است.

حال این به این معنا است که واقعا در عالم خارج این وحدت وجود دارد؟ بین آن حقیقت و وجود انسانی، بین آن خالق و این مخلوق وجود دارد؟ برای این که ساحت  توحید اسلامی سرجایش بماند از خود صوفیه هم با وحدت وجود مخالفت کردند. لذا نمی توانیم بگوییم که مخالفت با وحدت وجود لزوما یک نگاه ضد صوفیانه است. حالا در این داستان یک مقدار فلش به سمت ابن عربی است. زیرا او را احیا کننده و یا نظم دهنده به این تفکر در صوفیه می دانند. در این مورد باید عرض کنم که ابن عربی هم در بعضی از آثارش اشاراتی که استعداد حمل بر وحدت وجود است را دارد. اما در خیلی از جاها در آثار خودش این تمایز هم برجسته است. تمایز بین خالق و مخلوق در خیلی از جاهای آثار ابن عربی برجسته است.

هزار و چهار صد سال است که بین دیدگاه هایی که یک مقدار مبتنی بر ظاهر و دیدگاه های عرفانی که خودشان را متکفل به بخش باطنی می دانند، این تعارض وجود دارد. زوایا متفاوت است. در نقشبندیه، طلیعه هم اندیشی دو گروه مشاهده می شود. من این را به فال نیک می گیرم. نقشبندیه که از ابتدا جزو شریعت مدار ترین طریقه های تصوف بود، حالا نیز همان طور است.

یکی از دلایلی که شاید بشود نقشبندیه را جزو سه طریقه اول جهان اسلام، به لحاظ توسعه دانست، نوع تعاملی است که با شریعت دارد. نکته اینجاست که طالبان برای فعالیت و ماندنشان در افغانستان، علاوه بر آن اسلحه ای که دائم بر آن تکیه دارند، نیاز به پایگاه اجتماعی داشتند

 یکی از دلایلی که شاید بشود نقشبندیه را جزو سه طریقه اول جهان اسلام، به لحاظ توسعه دانست، نوع تعاملی است که با شریعت دارد. نکته اینجاست که طالبان برای فعالیت و ماندنشان در افغانستان، علاوه بر آن اسلحه ای که دائم بر آن تکیه دارند، نیاز به پایگاه اجتماعی داشتند. تصوف در افغانستان مدل خیلی خاصی است که در جاهای دیگر شاید کمتر شاهد آن باشید. بسیار قدرت معنوی شیخ به حوزه قدرت مادی، اجتماعی و اقتصادی اش نزدیک است. به چه معنا؟ شاید شنیده باشید که بسیاری از مناطق افغانستان به صورت حکومت ریش سفیدان اداره می شود. این از آن نظام اداری که در این جغرافیا وجود دارد برمی خیزد. شخصی که سن و سال بالا، تجارب زیاد و حرمت زیادی دارد را به لحاظ خانواده یا توانایی های خاصش، اداره بخشی را به عهده دارد. این فرد در بخش خود هم قوه قضاییه، هم قوه مقننه و هم قوه مجریه محسوب می شود.

اما نکته ای که خیلی خاص است، در افغانستان، مشایخ موجود افغانستان نفوذ زیادی در حوزه اداری دارند و مردم از آنها حرف شنوی دارند و اگر بخواهند کاری انجام دهند نظر آنها را لحاظ می کنند. آنها به عنوان پایگاه فکری و اعتقادی در جامعه خیلی اثر گذارند. طالبان هم باید تکلیف خودش را با این لایه از جامعه مشخص می کرد و این گونه به تدریج، تعاملی بین صوفیه و طالبان ایجاد شد. البته موفق ترین طریقه بین طریقه های افغانستان به نظر طریقه نقشبندیه بوده است. طریقه های دیگر مثل چشتیه و بعضا کبروی ها یا قادری ها اکثر مشایخ آنها به هند یا پاکستان مهاجرت کردند و خودشان را از منطقه خارج کردند. دلیلش هم این بود که مبانی که طالبان مطرح می کرد خیلی با مبانی چشتیه یا قادریه تفاوت داشت. مثلا رقص سماع کردن چشتی ها  اصلا برای طالبان قابل قبول نبود و یا در مورد قادریه نیز اینگونه بود. اما نقشبندی ها در بعضی از شاخه هایشان آنچنان قرابتی با رقص سماع ندارند و بیشتر به همین ذکرهایی که به صورت نشسته برگزار می شود تکیه می کنند. نمازهای متنوع و متعدد، رژیم های غذایی و پرهیزها و کارکردن روی مسائل اخلاقی را مد نظر دارند. لذا به نظر می آید که به یک تعاملی مخصوصا در بخش شمال افغانستان که دست طالبان است،رسیده اند.

مطلبی دیگر را حائز اهمیت می دانم که اوایل  که جنگ داعش در عراق  شروع شد گروهی به نام نقشبندی ها در بین آنها بودند. داعش خودش از گروه های متنوعی تشکیل شده است. یکی از گروه های داعش که در عراق درگیر بودند و به نظر می آمد که از افغانستان و پاکستان آمده بودند، خودشان را تحت عنوان نقشبندی ها معرفی کرده بودند.  ولی عراق نیز نقشبندی دارد و بلافاصله شیخ قطب طریقه نقشبندی در عراق در کرد نیوز، اعلان برائت کرد و گفت که این حضرات نقشبندی که در کنار داعش مبارزه می کنند هیچ ارتباطی با نقشبندی ها ندارند و ما نیز هیچ ارتباطی با آنها نداریم. اما به نظر می آید این تعاملی است که در افغانستان شکل گرفت. از آنجایی که قدرت نظامی و البته اقتصادی تا حدی دست طالبان است به نظر می آید موفق شده باشد مبانی نقشبندیه را به سمت خودش بکشد و این چیزی که داریم بیشتر آن که تصوف باشد، طالبان است .

*به لحاظ سیاسی هر کدام از جریانات صوفی چه رویکردی دارند؟ چقدر وارد سیاست می شوند و یا معتقدند باید وارد شد؟

تردیدی نیست که صوفیه هم از ابتدا علاقه داشتند که دارای فضای سیاسی باشند. یا حداقل فضای سیاسی از آنها حمایت کنند. اما فضای سیاسی از ابتدا در جهان اسلام توسط علما و فقها و متکلمان جهت دهی شد

بعد سیاسی تصوف بعد بسیار بحث برانگیزی است. وقتی می خواهید یک اندیشه ای را در اجتماع ترویج کنید حالت مناسب اش این است که نظام سیاسی حاکم بر آن اجتماع، شما را تامین نماید. یا به شما امنیتی برای ارائه اندیشه تان بدهد. اگر معمولا نباشد شما در ارائه افکارتان دچار مشکلات زیادی می شوید و باید به صورت زیر زمینی و شکل هایی عمل بکنید که ممکن است بر پیامتان اثر بگذارد و آن را دچار سوءتعبیر و یا محدودیت فضا کند. تردیدی نیست که صوفیه هم از ابتدا علاقه داشتند که دارای فضای سیاسی باشند. یا حداقل فضای سیاسی از آنها حمایت کنند. اما فضای سیاسی از ابتدا در جهان اسلام توسط علما و فقها و متکلمان جهت دهی شد. برای همین است که تاریخ سیاسی اسلام عمدتا تاریخ مانور فقها و متکلمان است. از این نظر دست تصوف در مناطق مختلف به مراتب کمتر به مسائل سیاسی می رسید. این را به عنوان مقدمه ای داشته باشید.

اما باید به صورت منطقه ای و دوره ای و مقطعی درباره اش صحبت کرد. مثال عرض می کنم: در اواخر عباسی ها یک حاکم عباسی است به نام الناصر لدین الله علاقه مند به عرفا بود. در دربارش از سهروردی دعوت می کند پذیرایی می کند و خدماتی را می دهد و کمک می کند که بتواند یک سری تشکیلاتی را راه اندازی کند. خانقاه بسازند، توسعه بدهند، شعباتی را تاسیس کنند، مطالبی را بنویسند. آن  به صورت موردی بود که پیوندی بین یک شخصیت برجسته صوفی و ساز و کار سیاسی ایجاد شده است. البته در بعضی از مناطق این ارتباط از حد یک حمایت ساده فراتر رفت.

 اولا، صوفیه همین که حکومت و سیاست برایشان مشکل تولید نکند، انتظار بیشتری نداشتند چون از ابتدا با این مشکلات عادت کرده بودند. داستانی که برای حلاج پیش آمد، پیام بسیاراثر گذاری برای بقیه تاریخ تصوف داشت که اگر فردی مغضوب فقها واقع بشود و مغضوب متکلمان واقع بشود جایش دار منصور حلاج است! در جاهایی دیگری از جهان اسلام، یک درس عبرت عینی است که نباید از یک حدی پا فراتر گذاشت.

در تاریخ تصوف پیوند حکومت و تصوف نادر است. اما مواردی را داریم که پیوند ها خیلی عمیق تر و تاثیر گذارتر شد. من یک نمونه از شیعه ذکر می کنم یک نمونه از سنی. نمونه شیعه که پیوند کاملا محرز است و قوی بین جریان سیاسی و یک جریان عرفانی در بین صفوی ها ایجاد شد. جدشان شیخ صفی یک صوفی تمام عیار بود اما بعدها با محوریت منطقه اردبیل، و بخش هایی از زاگرس، حتی شهرهای کلان در آذربایجان کنونی را پوشش می دادند و به چنان اعتباری رسیده بودند که اگر بین دو ایل در زاگرس و البرز مشکلی پیش می آمد از مشایخ  صفوی استفاده می کردند تا  بین درگیری های بین دو ایل بزرگ که آماده کشتن یکدیگر بودند صلح و آشتی ایجاد کنند. اعتبار بسیار زیادی در این منطقه تولید کردند و اعتبارشان به نقطه ای رسید که توانستند تیموری ها را پس بزنند و یک نظام مستقل از تیموری ها داشته باشند. یعنی خانقاه صفوی تبدیل می شود به پایتخت حکومت صفوی. این یکی از نقاط بسیار برجسته در حوزه شیعی است.

در میان اهل سنت نمونه خیلی بارز آن در لیبی است. شخصیتی وجود دارد که شما به نام عمر مختار می شناسید. قهرمان مبارزه لیبی علیه استعمار ایتالیا است. این فرد یک صوفی سنوسی بود. طریقه سنوسیه تقریبا قبل از جنگ جهانی اول در لیبی شکل می گیرد و چند نسل بعد آنها به چنان اعتباری از لیبی و بخش هایی از صحرا می رسند که مردم آنها را برای اداره نظام سیاسی خودشان شایسته می دانند. البته مسایل سیاسی در جنگ اول و دوم پیش می آید و عمر مختار قهرمان این مبارزه است و اعتبار زیادی را برای سنوسی ها به وجود آورد و حتی در انقلاب جدید لیبی که قذافی را کنار زدند عکس های عمر مختار به عنوان سمبل مبارزه دست به دست می شد.

بعد از جنگ دوم که لیبی به استقلال می رسد، یکی از نوادگان سنوسی کبیر، محمد علی سنوسی، از نوادگانش که ادریس اول است پادشاه لیبی می شود. یعنی کسی که تا دیروز شیخ طریقه بود و خیلی مرید و مجلس ذکر داشت، پادشاه لیبی می شود و سالها لیبی را اداره می کند. اگر اشتباه نکنم از دهه پنجاه لیبی را اداره می کند و بعد ها لیبی توسعه پیدا می کند و دارای چاه نفت می شود تا دوره قذافی. قذافی یکی از نظامیان دست نشانده ادریس اول است. ادریس اول برای معالجه به ترکیه و به عثمانی می رود. ایشان کودتا می کند. راه ها را می بندد و نمی گذارد ادریس برگردد.

طریقه های صوفیه سازو کار اقتصادی خودشان را دارند. یعنی یک طریقه، طوری تعبیه شده است که نیازی به دریافت های حکومتی ندارد. حتی گاهی آنقدر درآمد شان زیاد میشد که حکومت ها به آن ها طمع می کردند

مواردی در تاریخ تصوف بود که یک طریقت حتی به پادشاهی یک دوره هم برسد. غیر از آن همین که مزاحمتی از طرف دستگاه حکومتی برای برنامه های آنها نباشد، فکر می کنم خیلی هم متوقع نبودند. چرا می گویم مزاحمت نباشد؟ طریقه های صوفیه سازو کار اقتصادی خودشان را دارند. یعنی یک طریقه، طوری تعبیه شده است که نیازی به دریافت های حکومتی ندارد. مثل حوزه علمیه نیست که حتما باید از بیرون به آن کمک شود و بودجه ای برایش تنظیم شود. حتی گاهی آنقدر درآمد شان زیاد میشد که حکومت ها به آن ها طمع می کردند و به فکر مصادره کردن اموالشان می افتادند. کما این که قذافی همین کار را کرد.

در بعضی از مناطق چه بسا تعداد زاویه ها وخانقاه ها و مراکز صوفیانه ها از تعداد مسجد ها بیشتر بود و آنها چقدر نذورات و وقفیات داشتند و حتی شیخ ها تبدیل می شوند به قطب های اقتصادی آن منطقه. طوری که اگر بخواهند پولشان را از منطقه بیرون بکشند اشتغال در آن منطقه با مشکل مواجه می شود. شما وقتی پول دارید میتوانید توسعه پیدا کنید. بدیهی است که نظام سیاسی می تواند برایتان مشکل ایجاد کند.

کار به جایی می رسد که بعضی از سلاطین و امرا برای کسب اعتبار به مجالس آنها می رفتند. حتی سر مزار ایشان می رفتند. به طور مثال در ترکیه اگر حمایت مشایخ نبود الان احزاب اسلام گرا یک چنین اقتداری نداشتند و آقای اردوغان که جاه و مقامی کسب نمی کرد. واقعا جایگاهش را مدیون زحماتی است که  مشایخی صوفیه در ترکیه کشیده اند. من دقیقا یادم است که دوره فرمانده های ارتشی لاییک را که اصلا اجازه تنفس به کسی نمی دادند. پشت سر هم محاکمه می کردند. جای تنفس آنچنانی در ترکیه وجود نداشت. اما فشارهایی که اتحادیه اروپا داشت تا کم کم نظامش کمی دموکراتیک شد و البته پایمردی که صوفی ها در ترکیه به خرج دادند باعث شد که یکی مثل اردوغان بالا بیاید و در مورد رای گیری و دموکراسی صحبت کند.

منظور این است که شاید شیخ ها مستقیم در سیاست اشتراک نکنند اما همه کاندیداها هم می دانند که اگر حمایت فلان شیخ جلب بشود یا شیخ در مراسم هنگام دعا کردن آخر مراسم مثلا بگوید که خداوند آقای فلانی را هم موید بدارد، دیگر تا حد زیادی انتخاب فرد قطعی است. یعنی عملا نظام سیاسی در هیچ جای جهان نمی تواند چشمش را به تصوف ببندد.