حجاب و عفاف در ادب فارسی

  ناهید زندی‌پژوه

بحث حجاب و عفاف در فرهنگ اصیل اسلامی- ایرانی به معنای یک حکم الهی و رفتار انسانی در طی دوران، فراز و فرودهای زیادی داشته است. آنچه مسلم است حجاب بانوان همواره جایگاه ویژه‌ای داشته و هیچ‌گاه به طور کامل ضایع و باطل نشده است. کشف حجاب در ۱۷ دی ماه ۱۳۱۴ یکی از مهم‌ترین گام‌های هجمه فرهنگی غرب بود؛ البته باید تصریح کرد که کشف حجاب بانوان بخشی از خواسته‌های متجددان پس از انقلاب مشروطه نیز بود که آن را در قالب آزادی زنان مطرح می‌کردند. همان‌طور که می‌دانیم دشمنان اسلام برای نابودی اسلام راه‌هایی را در پیش گرفته‌اند، آنها سعی دارند با عنوان خیرخواهی و طرفداری از آزادی زنان مقام و مرتبه متعالی او را تنزل دهند. نگاهی به گوشه‌ای از طرح استعمارگر انگلیس نشان می‌دهد که آنها به دنبال محو حجاب بودند. بی‌تردید قوانین الهی از تنگ‌نظری و کوته‌بینی، سطحی‌نگری و تعصب مبرا است و برای خود فلسفه‌ای دارد. امام خمینی رضوان‌الله تعالی علیه درباره حجاب می‌فرمایند: «اصل حکم حجاب از ضروریات است و منکر آن حکم منکر ضروری را دارد و منکر ضروری محکوم به کفر است، مگر اینکه معلوم باشد که منکر خدا یا رسول نیست.»
از خصایص مشخص ادبیات، پای‌بندی به رابطه ملموس آن با مسائل اجتماعی است؛ به زبانی دیگر ادبیات با آرمان‌ها و نیات بزرگ بشر در ارتباط است. از گذشته تاکنون بسیاری از شاعران از شعر به عنوان دژی محکم برای ترویج و گسترش فرهنگ عفاف و حجاب در سطح جامعه و تقبیح بی‌عفتی سود جسته‌اند. زیرا همواره شعر مرهم بسیاری از دردهای بشر بوده است. به قول نیما: شاعر باید مواظب باشد که موضوع شعر او حاکی باشد از واقعیت‌هایی که وجود دارند.» از این منظر شاعر کلام خویش را میراث فرهنگی جهانیان می‌سازد.
یکی از آثار شوم بی‌عفتی، ایجاد غفلت از یاد خداست. چنانچه اگر زن و مرد حریم الهی را بشکنند و به هم مشغول گردند به تدریج یاد خدا از قلب‌هایشان بیرون می‌رود و عبادت الهی در آنها کمرنگ می‌شود و نسبت به حضور خداوند در زندگی خویش نابینا می‌گردند؛
چون حقیقت سرایی است آراسته
هوی و هوس گرد برخاسته
ببینی که هر جا که برخاست گرد
نبینید نظر گرچه بیناست مرد
نبی اکرم(ص) در حدیثی فرموده‌اند: «بدترین زنان شما زنانی هستند که در برابر بیگانه آراسته‌اند، ولی نزد شوهر پوشیده‌اند.»
هان ز اغیار بپوشان رخ زیبا زنهار
نرسد میوه در آن باغ که دیوارش نیست
حجاب، کمال و وقار زن است و نشانگر ارزش و اصالت وی می‌باشد و خداوند پاداش عظیم و بیکران را برای زنان تقواپیشه و پاکدامن مقرر داشته است. چنانچه خاقانی در بیتی از اشعارش سروده:
چندان که مجاور حجابی
داری صفات نهان کعبه
برای آنکه کسی بتواند حریم الهی را در حیطه تعامل با افراد نامحرم به درستی رعایت نموده و حیطه حجاب و عفاف را حفظ کند، لازم است بعد قلبی حجاب را جدی تلقی کند و در این زمینه تسامح و تساهل روا ندارد که دروازه دل، چشم است و «دل کتاب چشم است» و آنچه در دل خوانده می‌شود چشم آن را دیده است. یکی از آسان‌ترین و مهم‌ترین راه‌ها برای حفظ دل، حفظ نگاه از نامحرم است. به قول شاعر:
ز دست دیده و دل هر دو فریاد
که هرچه دیده بیند دل کند یاد
بسازم خنجری نیشش ز فولاد
زنم بر دیده تا دل گردد آزاد
زنی که از پوشش بیرون آید و دامن بگسترد؛ در واقع خزان وجود خود را اعلام کرده و ارزش زنانگی خود را از دست می‌دهد.
به قول استاد شهریار:
دارد متاع عفت از چارسو خریدار
بازار خودفروشی این چارسو ندارد
استاد شهید مرتضی مطهری درباره حجاب بانوان فرموده‌اند:
«اسلام مخصوصا تاکید کرده است که زن هر اندازه متین‌تر و باوقارتر و عفیف‌تر حرکت کند و خود را در معرض نمایش نگذارد، بر احترامش افزوده می‌شود.»
در مخزن شرف، گهری جز حجاب نیست
شمشیر دیده را سپری جز حجاب نیست
مورخ معروف فرانسوی «دکتر گوستاو لوبون» اظهار نموده: «اسلام در بهبودی وضع زنان بسیار کوشیده است و نخستین مذهبی است که مقام زن را بالا برده و روی هم رفته زنان مشرق زمین از نظر مقام و احترام و شخصیت علمی و تربیتی و سعادت بهتر از زنان اروپایی هستند.»
اسلام نه تنها زن را یک انسان کامل می‌داند، بلکه احترام به او را ملاک کرامت انسان معرفی می‌کند: ما اکرم النساء الا الکریم و ما اهانهن الا اللئیم؛ هرگز زنان را گرامی نمی‌دارند مگر کریمان با کرامت و به آنان اهانت نمی‌کنند مگر لئیمان بی‌ارزش.
عصمتیان را به مقام جلال
جلوه حرام است مگر با حلال
مفتون همدانی از شاعرانی است که مقام و جایگاه والای زن را ستوده است و این ستایش را با سفارش به حفظ حیا و پاکدامنی و حجاب که آن را نشانه عصمت و عفت زن می‌داند، همراه می‌کند. شاعر روایت مشهور پیامبر اکرم(ص) را که:‌ حبب الی من دنیاکم ثلاث الطیب و النساء و قرهًْ عینی فی‌الصلوهًْ، را به نظم می‌کشد و در ادامه به حدیث شریف نبوی: طلب العلم فریضهًْ علی کل مسلم و مسلمهًْ اشاره می‌کند و زنان را به دانش و عصمت و عفت دعوت می‌کند و از جهل و غفلت برحذر می‌دارد:
بندها بگسسته آزاد کنید
تا به کی غم این زمان شادی کنید
شیرهای ماده این سرزمین
هان و هان ای پنجه‌های آهنین
عصمت و عفت، حجاب زن بود
جهل و غفلت بدترین دشمن بود
مفتون در قصیده‌ای دیگر؛ زن را هدف ستایش قرار می‌دهد و او را به حفظ حجاب و رعایت حیا و سادگی و عدم تجمل و آرایش برای بیگانه و البته جهت کسب علم و هنر فرا می‌خواند.
حجاب ظاهری خوب است اگر تو
رخ خود را به کس ننمایی ای زن
اگر عیسی بود از جنس مردان
تو مریم، مادر عیسایی ای زن
مکن با ناز و غمزه خون به دل‌ها
به حشر از عهده بیرون نایی ای زن
خدایت خوب رنگی آفریده است
تو را زینت حیا و سادگی بس
کلاس اول ما دامن توست
که خود فرهنگ مادر زایی ای زن
نبودی گر تو دنیایی نمی‌بود
پدید آرنده دنیایی ای زن
فاطمه سلطان خانم- نواده سیدابوالقاسم قائم مقام فراهانی- از شاعران ادیب عصر مشروطه است و در ادبیات فارسی و عربی و آیین سخنوری سرآمد معاصران خود بود. این بانوی ادیب در نصیحت دختران و دعوت آنها به حجاب و حیا و حفظ کانون خانواده چکامه‌هایی دارد. اشعار این شاعره دارای مضامین دینی- قرآنی است که نشان‌دهنده پای‌بندی او به اصول شریعت اسلامی است. قسمتی از چکامه این بانوی شاعره را زمزمه می‌کنیم:
اگر خواهی بیارایی رخت را
دهی زینت جمال فرخت را
بگو مشاطه عصمت بیاید
ز عفت بر تو آرایش نماید
به گیسو پیچ و خم ده از دقایق
بکش وسمه به ابرو از حقایق
بکش بر دیده‌ات سرمه ز آزرم
بنه بر عارضت گلگونه از شرم
به کنج لب بنه خال ادب را
مکن بی‌خود به خنده باز لب
به صابون حیا دست و رخت
بزن آب از کمال و عقل بر رو
عزیز جان من زنهار زنهار
مشو با مردم بی‌تربیت یار
فردوسی در شاهنامه،‌کمال زن را در عفاف و حجاب و با علم و آگاهی درهم آمیخته است. چنانچه در وصف شیرین در دربار خسرو پرویز می‌خوانیم:
بسی سال بانوی ایران بدم
بهر کار پشت دلیران بدم
نجستم همیشه به جز راستی
ز من دور بد کژی و کاستی
در دیوان حافظ می‌خوانیم:
گر من آلوده دامنم چه عجب
همه عالم گواه عصمت اوست
من که باشم در آن حرم که صبا
پرده‌دار حریم حرمت اوست
سعدی سخن‌سنج در باب حجاب و پوشیدگی این‌گونه سروده:
دوست دارم که بپوشی رخ هم چون قمرت
تا چو خورشید نبینند به هر بام و درت
پیوند شاعر و مردم همان پیوند میان چهره و آینه است که در وجدان عموم روشنی بیفروزد. از این‌رو بشنویم سخن صائب تبریزی را:
خوب کردی که رخ از آینه پنهان کردی
هر پریشان‌ نظری لایق دیدار تو نیست
شایان ذکر اینکه سروده‌هایی در نفی حجاب و  عفاف از دوران ایرج میرزا، عشقی و عارف آغاز می‌شود و در دوران رضاخان و پس از کشف حجاب هم گروهی از شاعران نوگرای خودباخته و دین‌ستیز و گاهی جوّ زده سعی نمودند حجاب زنان را تحقیر و به تمسخر گرفته و آن را از علل عقب‌ماندگی زن جلوه دهند؛ و از این‌رو اشعاری در زمینه رد حجاب سرودند.
ــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱- فصلنامه بانوان شیعه، سال چهارم، شماره ۱۱، بهار ۱۳۸۶
۲- پیام زن، شماره چهارم، تیر ۱۳۷۵
۳- زن در فرهنگ و هنر، شماره ۱، بهار ۱۳۹۴