فضای مجازی تهدید یا فرصت برای خانواده؟

سرویس سبک زندگی فردا:  «فضای مجازی» واژه‌ای است که تا نامش در بین خانواده‌ها عنوان می‌شود، نسل قدیم از اثرات منفی آن بر زندگی‌ها می‌گویند و این نسل از خانه‌داری و ترفند‌ها و نکات ریز کدبانویی. به نقل از سلامت نیوز،همین دو دیدگاه نشان‌دهنده دو‌سویه بودن (تهدید یا فرصت) این فضاست که اگر با هدف مناسب استفاده نشود می‌تواند تا سر حد از هم پاشیدن یک زندگی هم تاثیرگذار باشد.

 با صحبت‌هایی که با تعدادی از خانواده‌ها داشته‌ایم، خانمی که همسرش به دلیل نوع شغلی که دارد هر دو ماه یک‌بار به خانه می‌آید، می‌گوید: «به دلیل دور بودن محل کار همسرم از خانه از فلان اپلیکیشن فضای مجازی استفاده می‌کنیم و دیگر نگران دوری و دلتنگی نیستیم، این اپلیکیشن‌ها خیلی خوب است و می‌تواند به بهبود روابط هم کمک کند.»

آقایی که خانمش مدیر یک کانال لباس‌فروشی است با گلایه می‌گوید: «از صبح که بیدار می‌شویم تا شب خانمم مشغول مشتری‌های مجازی است، درآمد خوب است و به جرات می‌گویم که اگر این درآمد نبود شاید زندگی‌مان لنگ می‌ماند، ولی اینکه تمام زندگی قربانی کانال و فروش لباس و این‌ها شده است برایم غیرقابل قبول است، دیگر نه شب داریم و نه صبح، نه غذایی و نه رفت و آمد‌های زندگی، لعنت به این نرم‌افزار‌ها که روزبه‌روز هم پیشرفته‌تر می‌شوند.»

خانم دیگری می‌گوید: «من تازه‌عروس هستم، در گروه‌های آشپزی و نکات خانه‌داری عضو هستم و دیگر احتیاجی نیست برای یادگیری این مسائل پول خرج کنم.» در این گزارش سعی داریم با توجه به مطالب گفته‌شده، آمار‌های طلاق و طلاق‌هایی که ناشی از فضای مجازی و تهدیدهایش است را مورد بررسی قرار دهیم.

آمار و ارقام چه می‌گویند

استفاده دائم، نادرست و غیراصولی از رسانه‌های اجتماعی سبب وارد آمدن صدمه‌های جدی به شادی خانواده، کاهش کیفیت زندگی، خیانت در برخی ازدواج‌ها و جدایی بین زوجین می‌شود. به‌طور مثال براساس تحقیقات انجام شده در زمینه خانواده زمانی که شمار کاربران فیسبوک ۲۰ درصد افزایش داشت، نرخ طلاق چهار درصد افزایش پیدا کرده بود. پیام‌ها و عکس‌های غیراخلاقی که از سوی کاربران در سایت فیسبوک منتشر می‌شوند، باعث بالا رفتن آمار طلاق شده است و همچنین زوجینی که کمتر از رسانه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند ۱۱ درصد شادتر از آن‌هایی هستند که دائم از این رسانه‌ها استفاده می‌کنند.

اعتیاد به رسانه‌های اجتماعی می‌تواند منجر به نزاع بین زوجین شود و محیطی مملو از حسادت ناشی از انتظارات بالا و رفتار‌هایی که دور از شأن خانواده ایرانی است را ایجاد کرده و روابط فرازناشویی را تسهیل کند.

براساس گزارش «فاکس‌نیوز» تحقیق شرکت حقوقی اسلیتر و گوردون از دو هزار زوج بریتانیایی نشان می‌دهد مدت زمان رابطه‌های اجتماعی برای زندگی‌های متاهلی مهم است. طبق نتایج به دست آمده یک نفر از هر هفت فرد متاهل حاضر در این تحقیق اعلام کرد به دلیل نوع رفتار و عملکرد همسرش در اپلیکیشن‌ها و شبکه‌های اجتماعی از قبیل: فیسبوک، توییتر، واتس‌آپ و اسکایپ قصد جدایی از او و طلاق را دارد.

همچنین دست‌کم یک نفر از هر چهار نفر شرکت‌کننده در این تحقیق اعلام کرده‌اند با همسر خود یک بار در هفته بر سر موضوعات مرتبط با شبکه‌های اجتماعی بحث و جدل می‌کنند و ۱۷ درصد از این افراد اعلام کردند روزانه با همسران‌شان بر سر عملکرد آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی مشاجره می‌کنند و همچنین ۵۸ درصد از افراد اعتراف کرده‌اند که رمز‌های عبور حساب‌های کاربری همسران‌شان را گاه حتی بدون اطلاع آن‌ها می‌دانند؛ از بررسی این آمار درمی‌یابیم که این رویکرد نشان‌دهنده شدت تلاش افراد برای نظارت بر رفتار‌های اجتماعی همسران‌شان است.

نظرکارشناسان درباره شبکه‌های اجتماعی بر روابط زوجین

طهمورث شیری، جامعه‌شناس شبکه اجتماعی در درازمدت موجب کاهلی، افسردگی و بروز حالات روانی غیرقابل قبول و غیرعادی در فرد شده و زمینه‌ساز بسیاری از رفتار‌ها و ناسازگاری‌ها در خانواده می‌شود. با پایین آمدن آستانه تحمل افراد یک خانواده، زمینه جدایی آن‌ها از هم فراهم می‌آید. بسیاری از رفتار‌های خشونت‌آمیز زوجین هنگامی رخ می‌دهد که فرد متوجه می‌شود همسرش با شخص دیگری در فضای مجازی ارتباط دارد. کاربر شبکه‌های اجتماعی تصویر مجازی سایر افراد را می‌بیند و وارد فضای مقایسه ظاهر سایر کاربران با باطن شریک زندگی خود می‌شود. این موضوع نوعی دلسردی را برای فرد به همراه می‌آورد که درنهایت منجر به طلاق می‌شود.

جواد صادقی، متسشار عالی کشور و سرپرست مجتمع قضایی خانواده ونک هرچقدر استفاده از شبکه‌های اجتماعی در حد متعارف‌تری باشد، آسیب آن بر بنیان خانواده کمتر است. متاسفانه اکنون وضعیت طوری شده است که بین پرونده‌های مختلفی که برای جدایی در دادگاه‌ها تشکیل می‌شود، خیلی‌ها از این عامل (استفاده از شبکه‌های اجتماعی) شکایت می‌کنند. آمار مراجعاتی هم که زوجین به دلیل مشابه به مراکز مشاوره دارند، روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در بیشتر این پرونده‌ها هم زنان شکایت می‌کنند که همسرشان وقت زیادی را به ارتباط‌های مجازی در شبکه‌های اجتماعی اختصاص می‌دهد و در نتیجه توجه کمتری به زوجه خود دارد.

آرش هادیان؛ متخصص اعتیاد و خانواده‌درمانی عده‌ای از زوج‌ها از شبکه‌های مجازی برای فرار از مشکلات زندگی زناشویی و تضاد‌ها و اختلافاتی استفاده می‌کنند که به صورت منطقی قادر به حل آن نیستند. اینترنت و شبکه‌های اجتماعی آن‌ها را غرق دنیای دیگری می‌کند و باعث می‌شود از درگیری‌های زندگی فاصله بگیرند.

عده دیگری هم معتاد به اینترنت هستند. این افراد درگیری‌های زندگی زناشویی را ندارند، اما چون با همسر و خانواده خود ارتباط و گفتمان ندارند و زمان خود را با یکدیگر سپری نمی‌کنند تا بتوانند مشکلات‌شان را حل کنند، به تدریج دچار طلاق عاطفی می‌شوند و هریک، نیاز‌ها و خواسته‌هایشان را در شبکه‌های اجتماعی جست‌وجو می‌کنند.

حدود یک‌پنجم از مواردی که برای دادخواست طلاق به دادگاه مراجعه می‌کنند، یکی از زوجین یا هر دو، درگیر شبکه‌های اجتماعی هستند و برخی از آن‌ها ناخواسته وارد یک رابطه خیانت‌آمیز نسبت به همسرشان می‌شوند، به‌طوری که این مساله خودشان را هم درگیر عذاب وجدان می‌کند. این اتفاقات در شبکه‌های مجازی به صورت بسیار خرنده و تدریجی رخ می‌دهد. آقا یا خانم وارد رابطه دوستی شده، وابستگی ایجاد می‌شود، دلش تنگ می‌شود و وقتی به خودش می‌آید می‌بیند که چند ماه از این رابطه گذشته و درگیر یک رابطه فرازناشویی شده و به همسرش خیانت می‌کند. در صورتی که شاید روز اول چنین قصد و نیتی نداشته است.

سیدحسن موسوی‌چلک، رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران فضای مجازی فی‌النفسه برای داشتن یک جامعه سالم و یک خانواده باثبات و شاداب فرصت است، نه تهدید، به شرطی که قواعد و مقررات استفاده صحیح از این فضا و بومی‌سازی آن‌ها متناسب با شرایط فرهنگی جامعه را بدانیم. استفاده نادرست از این فضا‌ها می‌تواند روابط زوجین را تحت‌الشعاع خود قرار دهد. مثلا عضویت در شبکه‌هایی که آن‌ها را نمی‌شناسیم، انتقال اطلاعاتی که از صحت و سقم آن‌ها باخبر نیستیم و ارسال تصاویر خارج از عرف می‌توانند مشکلاتی را در روابط خانواده‌ها ایجاد کنند که هر روز اخباری در این خصوص می‌شنویم.

متین‌السادات نصری، روانشناس و عضو هیات‌علمی دانشگاه تنوع و تعدد روابط در فضای مجازی و قابلیت دسترسی به افراد در موقعیت‌های مختلف، از آسیب‌های پنهان فضای مجازی است. کم نیستند زوج‌هایی که به دلایل مختلف عملکرد‌های زناشویی خود را ناکارآمد می‌یابند و ارتباط‌های پنهانی برقرار می‌کنند و به جای حل مسائل و مشکلات زندگی مشترک مساله جدیدی به نام خیانت برای خود و خانواده‌شان به وجود می‌آورند.

مریم عبداللهی، کارشناس روانشناسی افراد از شبکه‌های اجتماعی برای خارج شدن از مرز‌های ازدواج‌شان استفاده می‌کنند که شامل چت کردن نوشتاری یا تصویری است. زوجین ممکن است به دلیل مجازی بودن ارتباط‌های خود، این عمل را خیانت تلقی نکنند، اما همیشه کیفیت روابط در فضای مجازی با دیگران تحت کنترل نیست. معمولا افراد در شبکه‌های اجتماعی کمبود‌های روابط عاطفی خود را جست‌وجو می‌کنند؛ لذا گاهی دوری عاطفی زوجین باعث شکل‌گیری و شروع خیانت در خارج از چارچوب خانواده می‌شود.

منیژه مروج، پژوهشگر استفاده مدیریت نشده و مداوم از تلفن همراه، گذاشتن کد‌های امنیتی، حتی قرار دادن گوشی تلفن همراه روی حالت سکوت، از جمله نشانه‌های رفتاری است که زوجین از آن‌ها شکایت می‌کنند و دلیلی بر مشکوک بودن رفتار همسران‌شان می‌دانند، اضطراب همسران در این مواقع به حدی است که ساده‌ترین رفتار شریک زندگی‌شان را دلیلی مبنی‌بر تایید افکار خود می‌دانند و نتیجه قابل پیش‌بینی است، ایجاد کشمکش و جر و بحث‌های بی‌پایان، بی‌اعتمادی و بدبینی مزمن.

زندگی شکل گرفته از نقاط قوت و ضعف همسران است. وقتی همسران در بحث مقایسه‌ای می‌افتند، نقاط ضعف پررنگ و نقاط قوت کمرنگ می‌شوند و این‌ها روابط بین همسران را سرد کرده و شرایط زندگی را سخت می‌کند. در حالی که این خصوصیات همیشه ثابت بوده‌اند و فقط، چون در فضای مقایسه قرار گرفته‌اند نقاط ضعف رنگ گرفته و باعث احساس شکست می‌شود. این مقایسه باعث می‌شود زوجین در فضای مجازی دنبال گزینه بهتری بگردند و یا در این فضا یکدیگر را تحقیر کنند و زیر سوال ببرند. این رفتار‌ها باعث تلخ شدن فضای زندگی مشترک می‌شود تا جایی که به جدایی می‌انجامد.

عبدالکریم خیامی، مدرس دانشگاه و تحلیلگر رسانه طبق آمار‌های ارائه شده در ۲۰ تا ۲۵ درصد پرونده‌های طلاق در دادگاه‌های خانواده کشور عبارت فیسبوک ذکر شده است.

تهدید‌های فضای مجازی بیشتر از فرصت‌ها

سیدعباس موسوی، رئیس شعبه ۵٩ دادگاه تجدیدنظر استان تهران و مدرس دانشگاه در گفت‌وگو با «فرهیختگان» با اشاره به تاثیر شبکه‌های اجتماعی بر ارتباط بین زوجین اظهار کرد: «به‌طور قطع موقعیتی که فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در اختیار افراد و گروه‌های مختلف قرار داده، فرصت مغتنمی است که در صورت استفاده صحیح با التفات به مخاطرات ناشی از بهره‌مندی غیرمنطقی از آن می‌تواند فرصت مطلوبی برای بهبود امور، نیل سریع‌تر و مطلوب‌تر به هدف یا بسته به نوع استفاده افزایش کیفی محصول مدنظر باشد؛ بنابراین این تاسیس هم می‌تواند فرصت مطلوب و هم تهدید بالقوه تلقی شود.»

وی افزود: «متاسفانه در کشور ما به دلالت حقایق موجود و شهادت کارشناسان جنبه منفی و تالی فاسد این رهاورد جدید بیش از موارد استفاده درست از آن بوده است. بسا خسارات مادی و معنوی که بر افراد، اشخاص و خانواده‌ها از این محل تحمیل شده و علت اصلی غفلت، تنوع خواهی، ناآگاهی از عواقب امر، اعتیاد بی‌رویه در استفاده و از همه مهم‌تر فقدان ظرفیت فرهنگی آسیب‌دیدگان یا بزه‌دیدگان از این فضا بوده است.»

رئیس شعبه ۵٩ دادگاه تجدیدنظر استان تهران با اشاره به طلاق‌های عاطفی که رهاورد استفاده نادرست از فضای مجازی است، گفت: «یکی از جنبه‌های خسارت‌آمیز و فاجعه‌بار مفتون و مغروق شدن در این ورطه طلاق‌های عاطفی، خاموشی چراغ خوشبختی خانواده‌ها و درنهایت متارکه خانواده‌ها بوده و هست. زوجینی که با عشق و امید پیمان مقدس و تعهد دلبستگی را منعقد ساختند، اما ابتدا با سهل‌انگاری و اطمینان خاطر از کنترل خود و در ادامه با از دست دادن عنان اختیار سایه شوم بی‌اعتمادی را به کانون گرم خانواده مستولی ساختند و آن پیمان مقدس را گسیختند.»

موسوی خاطرنشان کرد: «به عقیده بنده موارد اندک استفاده مفید از این فضا تاب موازنه با نتایج سوء و منفی آن را ندارد. در این زمینه نمی‌توان آمار دقیقی ارائه کرد چه علاوه‌بر فقدان آمار درست حتی مواردی که جدایی به این سبب عنوان شده، شاید مبتنی‌بر دلایل دیگر بوده و از سویی مواردی از جدایی توافقی است که منجر به طرح دعوا با ذکر علت مزبور نشده و چه بسیار روابط نامزدی که پیش از ثبت عقد به‌هم خورد.»

وی با اشاره به بی‌اعتمادی شکل گرفته بین زوجینی که از فضای مجازی استفاده می‌کنند، بیان کرد: «اما می‌توان به ضرس قاطع ادعا کرد این متغیر یعنی بی‌اعتمادی ناشی از روابط نادرست زن یا شوهر در فضای مجازی با دیگری در حال حاضر حتی از دیگر متغیر‌های قدیمی، چون اعتیاد شوهر، فقدان وضع اقتصادی مناسب و درگیری و کدورت فی‌مابین، در علت متارکه پیشی گرفته و می‌توان حدود ١۵ درصد از علت جدایی در تهران و بین ۵ تا ١٠ درصد از علت جدایی در سایر نقاط به تناوب را به این عامل منتسب کرد.»

این استاد دانشگاه تصریح کرد: «از این رو به‌عنوان یک قاضی با اطلاع از این معضل خواهش می‌کنم از تمام خانواده‌ها و هموطنان عزیزم در کاربرد این فرآورده و اشتغال در آن جانب احتیاط را در پیش گیرند و هیچ اشکالی ندارد در صورت نیاز به سرگرم شدن در آن به صورت گروهی به اتفاق خانواده یا حداقل اطلاع به اعضای خانواده و شریک زندگی در مناسبات با دیگران از آن استفاده کنند.

شاید این امر متعذر یا در بادی امر قدری پیش پا افتاده جلوه کند، اما به‌طور حتم به افزایش ضریب اعتماد و تحکیم روابط و دلبستگی خانواده‌ها کمک می‌کند. نگرانی دیگر اشتغال کثیر و خارج از حد معمول قشر جوان و نوجوان کشور در این فضاست که نیاز به مراقبت بیشتر خانواده‌ها را می‌طلبد.»

موسوی با اشاره به قوانینی که در این حوزه داریم، می‌گوید: «به موجب مقررات خاص از جمله قانون مجازات اسلامی (کتاب تعزیرات) و قانون جرایم رایانه‌ای قانونگذار موارد بی‌شماری از فعل و انفعالات نادرست در محیط رایانه و اینترنت و وسایل الکترونیکی را جرم‌انگاری کرده و واکنش سازمان‌یافته شدیدی در قالب انواع مجازات‌ها برای آن در نظر گرفت، اما شبکه‌های اجتماعی که پدیده جدیدتری هستند، به‌منظور کنترل بهتر مستلزم قانونگذاری جدید در هر دو بخش کیفری و حقوقی است.»

رئیس شعبه ۵٩ دادگاه تجدیدنظر استان تهران بیان کرد: «به‌طور کلی نمی‌توان منکر قابلیت استفاده مطلوب فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی شد و این محصول و در واقع آخرین دستاورد تحول صنعتی در موارد بسیاری برنامه ترقی و تعالی زندگی اجتماعی را تسریع بخشیده و سبب بهبود در مناسبات مختلف اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و… به‌ویژه در حوزه تبادل اخبار و آگاهی‌های عمومی شد، اما مع‌الوصف در کشور ما استفاده‌های نامطلوب از آن بی‌شمار بوده و نارضایتی آگاهان، اشخاص خبره و خانواده‌ها نسبت به آن ملموس است.»

پایبند باشیم

فضای مجازی هم مانند دیگر موارد و مسائلی که می‌تواند موجب اختلاف در خانواده‌ها شود، می‌تواند سبب بهتر شدن روابط، آگاهی افراد از مسائل و رفتار‌ها و… شود، ولی مهم‌ترین آسیبی که خانواده‌ها را تهدید می‌کند، پایبند نبودن به تعهدات و نقش‌گیری‌های فضای حقیقی در فضای مجازی است.

بی‌دلیل آقا یا خانم در این فضا در آشنایی با افراد جدید خود را مجرد معرفی می‌کنند و همین زمینه‌ساز بروز تعرضات رفتاری و شکل‌گیری اختلافات در خانواده‌ها می‌شود.

دسترسی آسان به این فضا سبب می‌شود در لحظه بتوان با اشخاص ارتباط گرفت، اگر در مواقع ناراحتی یا عصبانیت نتوانیم خود را کنترل کنیم و در لحظه وارد یک گفت‌وگو و به اصطلاح درددل کردن شویم، باز زمینه‌ساز آسیب‌های دیگری است.

درنهایت اگر افراد به اصول اخلاقی و رفتاری پایبند باشند، استفاده از شبکه‌های اجتماعی نه‌تن‌ها آسیب نمی‌رساند بلکه سبب آگاهی هم می‌شود.