مردم ایران درباره حجاب چه نظری دارند؟

عصر ایران نوشت: در روزهای اخیر مسئله حجاب در فضای عمومی جامعه ایران به موضوعی داغ بدل شده است. در میان همه اظهارنظرها و موضع‌گیری‌های منتشر شده در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی، اخیرا اطلاعاتی از یافته‌های موج سوم «پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان» منتشر شده که در هر یک، تنظیم‌کنندگان مدعی شده‌اند دیدگاه مردم ایران نسبت به موضوع حجاب را نشان داده‌اند.  بدون اینکه قصد داشته باشیم وارد نقد و راستی‌آزمایی هر یک از موارد منتشرشده بر‌اساس داده‌های این پیمایش ملی شویم، در این یادداشت قصد داریم یافته‌های مرتبط با حجاب در این پیمایش ملی را به صورت کلی ارائه کنیم. در این نوشتار قصدی برای تفسیر یا تبیین نگرش‌های عمومی جامعه ایران به مسئله حجاب وجود ندارد، بلکه از آن جهت که چون گزارش این پیمایش تنها در اختیار دانشگاهیان بوده، داده‌های مربوط به حجاب را صرفا به صورت عمومی گزارش خواهیم کرد تا به افکار عمومی در تحلیل درست مسئله کمک شود. پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان، از مهم‌ترین پیمایش‌ها در حوزه سنجش ارزش‌ها، عقاید و باورهای جامعه ایران است که در سه موج و توسط دفتر طرح‌های ملی وزارت فرهنگ‌ و ارشاد اسلامی انجام شده است.
موج اول آن سال ۱۳۷۹ توسط عبدالعلی رضایی، موج دوم آن سال ۱۳۸۲ توسط محسن گودرزی و موج سوم آن سال ۱۳۹۴ توسط محمدرضا جوادی یگانه و غلامرضا غفاری انجام شده است و البته در هر سه موج، گروه زیادی از صاحبنظران علوم اجتماعی مشارکت داشته‌اند. داده‌های موج سوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌ها، بر‌اساس پرسشنامه‌ای که به صورت حضوری از ۱۴۹۰۶ نفر از افراد ۱۵سال و بالاتر ساکن در ۳۱ استان کشور، شامل مرکز استان، شهرهای درجه دوم و روستاها بوده، پرسیده و تحلیل شده است. در موج سوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان دو سوال در مورد موضوع حجاب وجود دارد. یکی در سطح باورها و نگرش هاست که از «اعتقاد مردم به الزام حجاب» می‌پرسد. صورت این سوال به این شکل است: «تا چه اندازه با این نظر که همه خانم‌ها باید حجاب داشته باشند، حتی اگر به آن اعتقاد نداشته باشند موافق یا مخالفید؟ » (بخش ۸-۴ دین و جامعه) پاسخ این سوال در یک طیف پنج تایی (خیلی موافق، موافق، نظری ندارم، مخالف و خیلی مخالف) سنجیده شده است.
سوال دیگر، در سطح رفتاری طرح شده که در مورد اعتقاد افراد سوال نمی‌کند بلکه به نوعی با سیاست رسمی در مورد حجاب پیوند می‌خورد. صورت‌بندی این سوال به این شکل است: «شما در برخورد با رفتارهایی که برای‌تان می‌خوانم چه‌کار می‌‏کنید؟ ۱- بدحجابی خانم‌ها». (بخش ۸-۵ برخورد با ناهمنوایی اجتماعی) پاسخگویان برای پاسخ به این سوال پنج‌گزینه به این شرح در اختیار داشته‌اند: ۱- اشکالی ندارد، ۲- مخالفم اما کاری نمی‌کنم، ۳- تذکر می‌دهم، ۴- به مراکز ذی‌صلاح اطلاع می‌دهم و ۵- برخورد می‌کنم. به طور کلی این دو سوال تصویر کلی از ذهنیت ایرانیان نسبت به حجاب و شیوه مواجهه با پدیده بدحجابی را نشان می‌دهد. برای پرهیز از اشتباه در تفسیر نتایج، بهتر است هر دو گویه، هم‌زمان در تحلیل مورد توجه قرار گیرند. توزیع پاسخ ایرانیان در کل کشور به دو سوال مذکور در دو نمودار یک آمده است:
همان‌طور که دیده می‌شود میزان موافقان با الزام حجاب بیشتر از مخالفان است اما در بحث واکنش به بدحجابی اکثریت پاسخ‌دهندگان گفته‌اند مداخله‌ای نخواهند کرد. درک دقیق‌تر از دیدگاه ایرانیان نسبت به موضوع حجاب، مستلزم توجه به نحوه توزیع پاسخ‌ها در میان گروه‌های مختلف اجتماعی است. بر همین اساس در ادامه هر یک از این سنجه‌ها بر حسب متغیرهای جنسیت، سن، تحصیلات و محل سکونت ارائه می‌شود. توضیح اینکه ۱- در مورد سوال نگرش به الزام حجاب، برای سهولت در خواندن نمودارها، طیف پنج‌تایی به طیف ۳تایی (مخالف، بی‌نظر و موافق) تبدیل شده است. ۲- در مواردی که در متن از تفاوت میان دو یا چند گروه در نگرش نسبت حجاب سخن گفته شده، این تفاوت با آزمون آماری مناسب بررسی شده اما برای اجتناب از استفاده از واژگان تخصصی آماری در این نوشتار، در متن نیامده است.

الف- نگرش به الزام حجاب
در نمودارهای ۲ و ۳ دیدگاه مردم نسبت به الزام حجاب بر حسب متغیرهای زمینه‌ای آمده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در کل کشور میزان موافقت با الزام حجاب در زنان بیشتر از مردان است. اگر متغیر تحصیلات در نظر گرفته شود، افرادی که تحصیلات عالی دارند بیشتر از افراد با تحصیلات دیپلم و پایین‌تر با الزام حجاب مخالف هستند. در بین گروه‌های سنی، سالمندان بیش از دیگران در مورد موافقت با الزام حجاب نظر صریح ابراز کرده‌اند. به علاوه، ساکنان کلانشهرها نیز به نسبت ساکنان شهرهای دیگر و روستاها بیشتر با حجاب اجباری مخالفند و البته در هر سه گروه تعداد موافقان از تعداد مخالفان بیشتر است.

ب- واکنش نسبت به بی‌حجابی
در نمودارهای ۴ و ۵ زیر توزیع پاسخ شهروندان درباره واکنش به بدحجابی آمده است. با مقایسه نتایج برحسب جنسیت مشاهده می‌شود به‌طور کلی مردان بیشتر از زنان گزینه «اشکالی ندارد» را انتخاب کرده‌اند، درعین‌حال گزینه «برخورد می‌کنم» هم در بین مردان بالاتر است. از نظر تحصیلات هم افراد با تحصیلات عالی، مدارای بیشتری با بدحجابی نشان می‌دهند. ساکنان کلانشهرها و جوان‌ها نیز کمتر از دیگران نسبت به بدحجابی واکنش نشان می‌دهند.

ج- نگرش مردم شهر تهران نسبت به حجاب
در بخش قبل نگرش و رفتار مردم نسبت به مسئله حجاب در کل کشور مطرح شد. با توجه به وقایع اخیر بد نیست همین مسئله منحصرا در مورد کلانشهر تهران نیز مورد توجه قرار گیرد. پاسخ به دو سوال مربوط به حجاب در پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان در شهر تهران در دو نمودار زیر آمده است. همان‌طور که در نمودارهای بالا دیده می‌شود در تهران در بعد نگرشی، برخلاف کل کشور، توزیع پاسخ دوقطبی است و مجموعا ۴۶,۴درصد از شهروندان با الزام حجاب، مخالفت صریح اعلام کرده‌اند درحالی‌که ۳۴.۶درصد موافق آن بوده‌اند. در بعد رفتاری، گزینه «اشکالی ندارد» در شهر تهران بالاتر از میانگین کشوری انتخاب شده (۲۸.۶ در برابر ۱۰.۵درصد) و مجموع گزینه «اشکالی ندارد» و «مخالفم ولی کاری ندارم» نیز از میانگین کشوری بالاتر است (۸۵.۱ در برابر ۷۷.۷درصد). توزیع پاسخ هر دو سنجه در بین گروه‌های مختلف نیز در نمودارهای ۶ و ۷ آمده است. در مورد واکنش شهروندان نسبت به بدحجابی، توزیع پاسخ شهروندان در بین گروه‌های مختلف در نمودارهای ۸ و ۹ آمده است.  همان‌طور که در نمودارها دیده می‌شود حدود یک‌سوم مردان تهرانی گزینه «اشکالی ندارد» را انتخاب کرده‌اند و در جوانان نیز این گزینه انتخاب ۳۷.۸درصد پاسخگویان است. در انتها باید باز هم بر این نکته تاکید کرد که این گزارش، تنها توصیفی از دو سنجه مربوط به حجاب در موج سوم پیمایش ارزش‌ها و نگرش‌های ایرانیان ارائه کرده است و تحلیل و تبیین این داده‌ها مستلزم توجه صاحب‌نظران و متن‌های تحلیلی بعدی است. همچنین یادآوری می‌شود که اخیرا نیز پژوهش‌هایی منحصرا درباره پوشش و حجاب انجام شده که آخرین آن، موج دوم پیمایش ملی-فرهنگی پوشش و حجاب در زندگی روزمره زنان ایران است که در سال ۱۳۹۵ با ۵۰۰۰نمونه شهری و روستایی، توسط معاونت پژوهشی و آموزشی سازمان تبلیغات اسلامی انجام شده است. قوت قابل‌ملاحظه پیمایش اخیر، آن است که علاوه بر پرسش از اعتقاد به حجاب و الزام آن، میزان مراعات حجاب و نوع پوشش زنان در موقعیت‌های مختلف نیز سنجیده شده که امید است نتایج آن پژوهش نیز برای استفاده عموم مردم منتشر شود.