بافت اطراف حرم رضوی لذت زیارت را برای زائران از بین می‌برد

حسین اکبری، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از خراسان رضوی با بیان اینکه شهر مشهد عناصر هویت‌بخش خود را به لحاظ کالبدی از دست داده است، گفت: شهر مشهد در حال حاضر دارای ساختمان‌های نامنظم، بی قواره و بی هویت است؛ این موارد نشان‌دهنده آن است که مشهد هیچ گونه هویت کالبدی ندارد.
تضاد معاصرسازی با بافت سنتی در اطراف حرم رضوی
وی در خصوص تخریب عناصر هویت‌ساز در اطراف حرم رضوی، گفت: طبق یک برنامه نامنظم، مدرنیزاسیون و معاصرسازی، همه عناصر هویت‌بخش مشهد تخریب شده است و متأسفانه مشهد غیر از حرم امام رضا(ع)، هویت فرهنگی دیگری ندارد.
اکبری ادامه داد: در نمای ساختمان‌ها و کالبد بسیاری از شهرهای فرهنگی دنیا، یک هارمونی هماهنگ با چارچوب هویتی ـ تاریخی‌شان وجود دارد اما در اطراف حرم رضوی شاهد یک معاصرسازی بی‌قواره هستیم که با بافت سنتی ومذهبی مشهد ارتباطی ندارد.
وی عنوان کرد: مشهد شهری مذهبی ـ فرهنگی قلمداد می‌شود و شهرهای دیگر، چون تهران، شهری مدرن با مراکز خرید و جای تفریحی به حساب می‌آید؛ بنابراین کسی انتظاری ندارد تا در تهران فضای فرهنگی ببیند اما زمانی که زائران وارد مشهد می‌شوند، در جستجوی محیطی مذهبی ـ فرهنگی هستند اما می‌بینیم در حال حاضر یکی از فضاهایی که به مشهد هویت می‌بخشد، موج‌های آبی است که بسیار ناامیدکننده است.

میزان ماندگاری زائران در حرم رو به کاهش است/ نقش جاذبه‌های بیرونی در این فرایند
عضو هیئت علمی گروه دانشگاه فردوسی مشهد با بیان اینکه با بررسی گذران وقت زائران مشهد، به این نتیجه رسیدیم که در شلوغ‌ترین ساعت‌های روز، که قبل از نماز ظهر و مغرب است، تنها ۳۰ درصد از زائران در حرم بوده و ۷۰ درصد دیگر در شهر هستند، گفت: پژوهش‌ها نشان داده که میزان ماندگاری افراد در حرم رو به کاهش است؛ زائران در گذشته، سه یا چهار ساعت روز را زیارت می‌کردند و امروز تنها یک ساعت در حرم حضور دارند. بر همین اساس، مفهوم زیارت نیز مانند بسیاری از پدیده‌های اجتماعی دیگر در حال تغییر است.
وی با بیان اینکه بحث محوری زیارت کمرنگ شده است و مفهوم زیارت در حال تغییر است، عنوان کرد: این تغییر ذائقه مردم به‌دلیل افزایش جاذبه‌های بیرونی است.
اکبری با اشاره به اینکه تعریفی که هر شهر از فرهنگ و گویش خود می‌سازد، در رابطه با معرفی هویت فرهنگی آن شهر اهمیت بسیاری دارد، اظهار کرد: به لحاظ تاریخی، پیشینه‌ای که در مشهد و حواشی زیارت شکل گرفته، برای زائران تجربه خوبی نبوده است. ما با گذشت سال‌ها نتوانستیم، حتی بازاریان پیرامون حرم را برای بروز رفتار دینی آماده کنیم تا در فروش اجناس خود به ضرر زائران عمل نکنند و این پیش‌زمینه برای مسافرانی که به مشهد سفر می‌کنند، ایجاد شده که مشهدی‌ها در فروش خود عدالت را رعایت نمی‌کنند.
وی با بیان اینکه باید توجه داشت که نباید بازاریان پیرامون حرم، با هر سود و شرایطی تجارت کنند، تصریح کرد: نوع بافت اطراف حرم به‌گونه‌ای است که لذت زیارت را برای زائران از بین می‌برد؛ درواقع مشهد یک استراتژی فرهنگی برای بهره‌گیری از ظرفیت‌های مذهبی خود در جهت بهبود شرایط فرهنگی ندارد و زیارت به یک امر اقتصادی تبدیل شده و به دنبال آن، زائر نیز به یک موجود اقتصادی تبدیل شده است؛ حتی در نگاه مدیریت کلان در شهر مشهد از ماندگاری زائر صحبت می‌شود تا زائران بیشتر هزینه کنند.

مفهوم عالی زیارت در اربعین
این استاد دانشگاه با بیان اینکه به‌دلیل وجود مغازه‌های بسیار در اطراف حرم رضوی، فرهنگ زیارت نتوانسته تسریع پیدا کند، ابراز کرد: رفتار و نوع برخورد مردم عراق در اربعین از زائران باعث شده تا حس مثبتی به دلیل میزبانی خوبشان در زائران ایجاد شود و از آنجا که این میزبانی مفهوم خاصی با زائرالحسین دارد، باعث شده تا زیارت به مفهوم عالی آن گسترش یابد.
وی با بیان اینکه مردم عراق حس معنویت را از همانجا به زائران القا می‌کنند و خود این پیاده‌روی بدون مردم معنایی ندارد، اظهار کرد: در شهر مشهد وضعیت با آنچه در عراق رخ می‌دهد، متفاوت است؛ پس از بیرون رفتن از حرم رضوی حس خاصی وجود ندارد زیرا به محض خروج از حرم رضوی، زائران با تعداد زیادی مغازه روبرو می‌شوند که فروش جنس‌های چینی و ظاهر افراد هیچ ارتباطی با فرهنگ زیارت ندارد.
فرهنگ چندتکه مشهد؛ نتیجه مدیریت چندپاره
وی با بیان اینکه «فرهنگ چندتکه مشهد، نتیجه مدیریت چندپاره است»، تصریح کرد: به دلیل وجود مدیریت چندپاره در شهر، هر سازمانی حوزه نفوذ ویژه خود را دارد؛ بنابراین هیچ نوع همکاری و هم‌افزایی وجود ندارد. این شرایط باعث می‌شود که در مقابله با آسیب‌های اجتماعی، عملاً هیچ همکاری یک‌پارچه‌ای نباشد. در حاشیه شهر یک ستاد حمایتی وابسته به امام‌جمعه، ستادی دیگر وابسته به شهرداری، ستادی وابسته به آستان‌قدس و… در حال فعالیت است که باعث بروز موازی‌کاری برای حمایت از نیازمندان می‌شود.
این جامعه‌شناس توضیح داد: عدم اتفاق نخبگانی باعث شده که عملاً طرح‌هایی که در زمینه آسیب‌های اجتماعی و توسعه شهری وجود دارد، هیچ تأثیری در شهر نداشته باشند. متأسفانه استراتژی وجود ندارد و شهرداری، استانداری و آستان قدس هرکدام مجوزهایی برای ساخت‌وسازهای خودشان صادر می‌کنند؛ باید دانست که این اقدامات، سرمایه‌ها و منابع مالی را هدر می‌دهد و هیچ‌گاه برنامه منسجمی برای رفع مشکلات حاشیه شهر تدوین نشده است.
وی اظهار کرد: از جمله طرح‌های دولتی که هزینه‌های بسیاری را در برداشته و نتیجه‌ای نداشته است، تقسیم کار بین سازمان‌های گوناگون دولتی از جمله شورای هماهنگی مواد مخدر، سازمان تربیت بدنی جوانان و سیستم‌های سپاه و… مشهد برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی است که تقریباً هماهنگی مناسبی بینشان وجود ندارد.
اکبری، استراتژی مقابله و تعیین جایگاه هر کدام از سازمان‌های دولتی و هماهنگی میان آن‌ها را مهم‌ترین راهکار برای مقابله با جرایم اجتماعی شهر مشهد عنوان کرد و افزود: آمارهای به دست آمده در طول سال‌های ۹۱ تا ۹۵ نشان‌دهنده آن است که استان خراسان‌ رضوی در زمینه آسیب‌های اجتماعی چون طلاق، اعتیاد، حاشیه‌نشینی و درگیری جزو پنج استان نخست کشور است؛ حدود هشت درصد جمعیت کشور در استان خراسان ‌رضوی سکونت دارند، بنابراین هرچه میزان جمعیت افزایش پیدا کند، به همان نسبت میزان جرایم و آسیب‌های اجتماعی نیز رشد می‌کند.

تفاوت در نوع آسیب‌های اجتماعی در بالا و پایین شهر
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد توضیح داد: باید توجه داشت که نوع آسیب‌های اجتماعی در بالای شهر و پایین شهر متفاوت است؛ برای نمونه معتادان در پایین‌شهر، کارتن‌خواب هستند، درحالی که در بالای شهر چنین نیست؛ چراکه افراد معتاد را جمع‌آوری می‌کنند. همچنین افراد، وضعیت مالی مناسبی دارند و به‌راحتی مصرف می‌کنند. برای مثال در پارک‌های منطقه گلشهر، افراد در فاصله اندکی از هم مواد مصرف می‌کنند و سرنگ‌های تزریق در همه‌جا ریخته است، این درحالی‌ است که چنین شرایطی در بالای شهر وجود ندارد.
وی با بیان اینکه یکی از مواردی که در ایجاد جرایم اجتماعی تأثیر دارد، فقر شهری و بیکاری است، اضافه کرد: از عواملی که باعث گرایش افراد به اعتیاد می‌‌شود، بیکاری و فشارهای مختلف اقتصادی و اجتماعی است. زمانی که کار و تفریح در شهر وجود داشته باشد در واقع جایی که افراد بتوانند انرژی‌های خود را تخلیه کنند، دیگر به سراغ جرم نمی‌روند.
اکبری، آمارهای نزاع و درگیری در شهر مشهد را بسیار نگران‌کننده دانست و ادامه داد: میزان درگیری هر ساله نسبت به سال گذشته، جهش خاصی داشته است که افزایش این پدیده، نشان‌دهنده تأثیر ناکامی‌های اجتماعی در مشهد است. باید توجه کرد که شهر مشهد به‌سرعت به سمت مدرن‌شدن می‌رود، این درحالی است که بیشتر شهروندان مشهدی از این فرایند توسعه هیچ بهره‌ای نبرده‌اند که نشان‌دهنده دوتکه‌شدن شهر است.
وی با اشاره به اینکه بررسی‌های انجام‌شده، نشان‌دهنده این است که پراکندگی جرایم هم‌پوشانی دارند، افزود: اعتیاد، فساد و درگیری در شهر، بسیار بالاست؛ درواقع مسائل اجتماعی، شبکه‌ای متصل هستند و هم‌بستگی بالایی دارند و براساس همین بررسی‌ها، مردم مشهد دیدگاهی از محل زندگی خود دارند که شهر را به دو بخش تقسیم می‌کند: یک بخش کم‌برخوردار و سرشار از آسیب و بخشی سراسر برخوردار.

مشهد، شهری یک‌پارچه نیست
این استاد دانشگاه بیان کرد: مشهد، شهری یک‌پارچه نیست؛ درنتیجه برای مقابله با آسیب‌های اجتماعی در هر محدوده به یک برنامه خاص نیازمندیم که متناسب با پتانسیل‌ها و فرصت‌های منطقه باشند. باید دانست که یک نسخه برای رفع جرایم اجتماعی شهر مشهد فاجعه‌بار است.
وی با بیان اینکه «مراکز استان‌ها خاصیت هنجارفرستی دارند»، بیان کرد: چندپارگی یا به عبارتی دیگر نبود فرهنگی یکسان، ساختار اجتماعی، اقتصادی مشابه و شکاف طبقاتی بسیار زیاد، بین دهک‌های بالا و پایین جامعه از جمله عواملی هستند که باعث افزایش سطح آسیب‌‌های اجتماعی در شهر مشهد شده‌اند.
این جامعه‌شناس بیان کرد: در شهر مشهد، انسجام و پیوستگی اجتماعی پایین است و یکسری خرده‌فرهنگ‌های متفاوتی وجود دارد که به سلیقه خود، عمل می‌کنند. باید توجه داشت که یکسانی فرهنگ، می‌تواند حالت کنترلی روی رفتار افراد داشته باشد.
وی ادامه داد: نابرابری اجتماعی و شکاف طبقاتی پدیده‌ای به نام احساس محرومیت نسبی را در افراد طبقات پایین جامعه و مناطق حاشیه شهر به وجود می‌آورد و همین احساس محرومیت نسبی از دلایل اصلی وقوع انواع جرایم اجتماعی است؛ به‌گونه‌ای که افراد، دچار ناکامی می‌شوند و سطح نزاع و درگیری افزایش می‌یابد.
اکبری، مشهد را بیشترین شهر مهاجرپذیر در استان‌ خراسان‌ رضوی عنوان کرد و گفت: شهرهای مهاجرپذیری چون مشهد، باید توانایی ادغام مهاجران را به لحاظ فرهنگی و اجتماعی داشته باشند که متأسفانه شهر، فاقد این توانایی است.

سطح بیکاری بالا در شهری با ۳۰ میلیون زائر
وی ادامه داد: یکی از دلایل فقر شهری، مهاجرت‌های افراد سطح پایین درآمدی است. هنگامی که جمعیت زیاد مهاجر، با سطح درآمدی پایین به شهر داریم، باید بدانیم که لایه‌های شهر مشهد تشکیل‌شده از افراد کم‌برخوردار اقتصادی است، این درحالی‌ست که مشهد هرساله حدود ۳۰ میلیون زائر دارد و بسیار شگفت‌انگیز است که فرصت‌های اشتغال شهر، اندک باشد و سطح بیکاری بالا. پرسشی که مطرح می‌شود این است که چرا مدیران شهری نمی‌توانند از این فرصت‌ها، در ایجاد اشتغال، کارآفرینی، تولید و ثروت، استفاده کنند؟
عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد اظهار کرد: این مهاجران در موج نخست مهاجرت که به شهر می‌آمدند، در مسیرهای شهر یا روستای خود ساکن می‌شدند تا در کنار دیگر نزدیکانِ مهاجرت‌کرده خود باشند و بتوانند یکدیگر را پشتیبانی کنند؛ اما امروزه در موج دوم مهاجرت، افراد تلاش دارند تا ارتباطی با نزدیکان و هم‌روستایی‌های خود نداشته باشند و در جستجوی گم‌نامی هستند.
وی با بیان اینکه هر منطقه‌ای که در آن، تراکم اخلاقی زیاد باشد، آسیب‌های اجتماعی افزایش می‌یابد، افزود: در این مناطق، ریزدانگی و فقرجمعی، محیط مناسبی را برای انواع آسیب‌ها فراهم می‌کند. گمنامی و مهاجرت باعث شده که آسیب‌های اجتماعی چون اعتیاد و طلاق در نواحی کم‌برخوردار بیشتر شود؛ به‌ویژه زنان این قشر، عموماً برای گرفتن نفقه درخواست طلاق می‌دهند.
اکبری ادامه داد: از آن‌جایی که سازمان‌ها در مناطق حاشیه‌ای، خدمات مطلوبی ارائه نمی‌دهند، موجب فراهم‌شدن یک وضعیت خاص شده و بسترهای وقوع جرم را ایجاد می‌کند. چرا که کودکان این مناطق، ترزیق‌کردن مواد را می‌آموزند؛ درواقع یادگیری رفتارهای اجتماعی آن‌ها افزایش می‌یابد و خرده‌فرهنگ بزه‌کاری را می‌آموزند. هنگامی که ارتکاب به جرمی در یک منطقه بیشتر باشد، یادگیری بیشتر می‌شود.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه «هرجا که جمعیت بیشتر باشد، روسپی‌گری افزایش می‌یابد»، تصریح کرد: در حاشیه شهر، جمعیت بالاست؛ درنتیجه شرایط اجتماعی روسپی‌گری در آن، بیشتر می‌‌شود. مشهد، نخستین مقصد دختران فراری کشور است. این موقعیت به دلیل وجود حرم است که دختران شب را در آن بگذرانند. اما در مناطقی چون ترمینال، راه‌آهن و حتی حرم به سرعت جذب باندهای گوناگون می‌شوند. بسیاری از این دختران فراری، ساکن حاشیه شهر می‌شوند.
وی با اشاره به اینکه «قشر کم‌برخوردار سطح تحصیلات پایینی دارند»، توضیح داد: بررسی‌ها نشان داده که قسمت کم‌برخودار سطح تحصیلات پایینی دارد. میانگین تحصیلیشان حدود کلاس ششم و هفتم است، این درحالی‌ست که در نواحی برخوردار، میانگین سواد تا دیپلم و فوق‌دیپلم است. باید توجه داشت که شکاف درآمدی باعث شکاف تحصیلی می‌شود. قاعده کلی این است که دختران سواد پایین‌تری دارند.
اکبری با بیان اینکه «فاصله طبقاتی میان اقشار جامعه بالاست»، عنوان کرد: نسل جوانی که در حاشیه شهر بزرگ می‌شوند، خودشان را با شرایط اجتماعی و اقتصادی بالای شهر، مقایسه می‌کنند. این اتفاق باعث ایجاد احساس غضب اخلاقی فرد با جامعه و مردم می‌شود و نوعی حس دشمنی نسبت به آن‌ها پیدا می‌کند.
ترویج تجمل‌گرایی در صداوسیما
وی بیان کرد: صدا و سیما همواره در فیلم‌ و سریال‌های خود تجمل را نشان می‌دهد، این عمل به‌شدت روی قشرهای گوناگون جامعه تأثیرگذار است و درنتیجه برای رفع این مشکل باید به‌درستی از مهندسی پیام رسانه‌ها و صداوسیما بهره برد.
این جامعه‌شناس بیان کرد: نظم اجتماعی زمانی به وجود می‌آید که ثبات اجتماعی باشد؛ در شهری که ۳۰ هزار نفر هر ساله در آن، رفت‌وآمد می‌کنند، سیالیت جمعیت را به وجود می‌آورد. مشهد پیوسته در حال تغییر است و زمانی که ثبات نباشد، نظم هم نخواهد بود.
وی بیان کرد: از مهم‌ترین اقدامات برای مقابله با این پدیده‌ها، آگاه‌سازی مردم است. درواقع باید در مسجدها و… از این آسیب‌ها سخن گفت؛ درنتیجه این امر باعث علاقه‌مندی مردم برای کنترل و مقابله با آن می‌شود. باید دانست که رهیافت حل و جلوگیری از آسیب‌ها از پایین به بالا است.

عضو هیئت علمی گروه دانشگاه فردوسی مشهد با اشاره به اینکه برای رفع و مقابله با جرایم اجتماعی هیچ‌گاه از مردم یا سازمان‌های مردم‌نهاد و… استفاده نکرده‌ایم، افزود: همواره یکسری برنامه‌ها و طرح‌ها به وسیله دستگاه‌های دولتی تدوین می‌شود که هزینه‌های بسیاری را دربرمی‌گیرد و نتیجه‌ای نیز دربر نخواهد داشت.
وی با بیان اینکه باید سیستم یکپارچه مدیریتی در این زمینه داشته باشیم تا بتوانیم هم‌افزایی میان افراد جامعه را افزایش دهیم، ابرا زکرد: درواقع نیازمند ایجاد شرایطی هستیم تا مردم خود یک تسهیل‌گر اجتماعی شوند.