اقدامات مذهبی و خدمت به تشیع وزیر شیعی سلجوقیان

چکیده

سلجوقیان پس از تسلط بر ایران، برای اداره قلمرو وسیع خود، از وزرای ایرانی برای کسب مشروعیت، مقبولیت و اداره کشور بهره بردند. رقابت های سیاسی در بین وزرا و خاندان سلطنتی، موجب شد تا راه برای ورود پیروان مذهب رقیب به ویژه شیعیان امامی به دربار گشوده شود. البته سیاست تسامح مذهبی ملکشاه و نفوذ ترکان خاتون و نزدیکان شیعه او، به نفوذ شیعیان امامی کمک کرد.

 مجدالملک قمی یکی از وزرای معروف این دوره بود که عوامل فوق در قدرت یابی او نقش زیادی داشت. او از وزیران معروف دوره میانی امپراتوری سلجوقی بود که حدود دو سال وزارت برکیارِق را برعهده داشت؛ مجدالملک در مدت وزارت، اقدامات ارزنده ای در زمینه نفوذ تشیع  در دربار سلجوقی و بازسازی و رونق دادن قبور ائمه‰ و بزرگان شیعه انجام داد. این پژوهش، با روش توصیفی ـ تحلیلی و از طریق مطالعه کتابخانه  ای، ضمن بررسی زندگی و اقدامات مجدالملک، به نقش او در پیشبرد تفکر شیعی و ترویج اندیشه امامیه و بنای اماکن متبرکه پرداخته و فرجام او را تبیین نموده است.

کلیدواژه ها

سلجوقیان، مجدالملک قمی، تشیع، قبور ائمه، قم، بقیع

امیر مجدالملک ابوالفضل اسعد بن حسن [محمد]  بن موسی، معروف به مجدالملک در نیمه اول سده پنجم هجری، در سال ۴۴۱ قمری در یکی از روستاها یا محله های قدیمی قم به نام «براوستان» پا به عرصه هستی نهاد. کنیه اش «ابوالفضل» و چون به روستای براوستان منسوب بود، براوستانی هم نامیده می شد و به مناسبت این که براوستان یکی از روستاها یا محلات شهر قم بوده، به «قمی» مشهور شد. (حموی، ۱۳۸۳، ج۱، ص۴۷۳) مجدالملک در قم نشو و نما کرد و باورهای دینی و اخلاقی‏اش در این شهر شیعه‏نشین و دانشمندپرور شکوفا و مستحکم شد. ولی از آن‏جا که به حوزه سیاست و مسائل اجتماعی گرایش داشت، از قم به سمت اصفهان، مرکز حکومت سلجوقیان، حرکت کرد و در آن شهر اقامت گزید.

او که مردی ادیب و اهل قلم بود، در دستگاه حکومت برای کتابت و شغل دیوانی انتخاب گردید. پس از چندی، بر اثر لیاقت و شایستگی سیاسی‏اش در دولت برکیارق، ستاره اقبال او به اوج رسید و برکیارق او را به عنوان صدراعظم انتخاب کرد. (حموی، ۱۳۸۳، ج۱، ص۴۷۳؛ شوشتری، ۱۳۵۴، ج۲، ص۴۶۰) مجدالملک قمی، سالیان متمادی در رأس امور سیاسی و مالی حکومت سلجوقیان قرار داشت و به تدبیر امور می‏پرداخت. اطلاعات پراکنده ای در زمینه حیات فردی و اجتماعی وی در منابع تاریخی وجود دارد، اگرچه کتب و مقالات متعددی در مورد دیوان سالاری عصر سلجوقی منتشر شده است.

کتاب های دیوان سالاری در عصر سلجوقی، نوشته کارلا کلوزنر و وزارت در عهد سلاجقه بزرگ، نگاشته عباس اقبال آشتیانی، فقط به حوادث سیاسی دوران وزارت وزیران بـزرگ و سـاختار دیوانی اشاره کرده اند. هم چنین علی احمدی میرآقا و سیداسدالله موسوی عبادی (۱۳۸۹)، در مقاله ای با عنوان « بَراوِسْتانی، مجدالملک، وزیر شیعی عهد سلجوقیان و سازنده گنبد بقیع»، به بررسی اقدامات مذهبی این وزیر شیعی پرداخته اند. ابوالحسن ربانى سبزوارى(۱۳۸۷) نیز در مقاله زندگی نامه «اسعد بن حسن بن موسی قمی»، که در مجموعه ستارگان حرم، جلد ۱۲ منتشر شده، به بررسی گوشه هایی از حیات دینی و مذهبی ایشان و زمانه و محیط فکری و سیاسی این دوره پرداخته است.

 محسن مؤمنی (۱۳۹۳) در مقاله «وزارت مجدالملک قمی، واکاوی رقابت خراسانی ـ عراقی» در مجله جستارهای تاریخی، سیدمحمدحسین محمدی و شهرام یوسفی فر (۱۳۸۹) در مقاله «تأثیر باورهای مذهبی بر زندگی اجتماعی شهرری در عصر سلجوقی»، همان مجله، دوره اول و ساسان طهماسبی(۱۳۸۲)، در مقاله «رقابت عراقی ها و خراسانی ها در دیوان سالاری سلجوقی»، به بررسی گوشه هایی از حیات فکری و سیاسی مجدالملک پرداخته اند؛ اما به طور ویژه، نقش این وزیر ترقی خواه و خدمت سلجوقیان در گسترش شیعه در ایران را بررسی نکرده اند.

بدین ترتیب، سؤال اصلی تحقیق این است که با توجه به تقویت جریانات فکری اهل سنت در دوره سلجوقی، مجدالملک قمی چه تأثیر و جایگاهی در خدمت به شیعیان داشته و این جایگاه، چگونه بر موقعیت و سرنوشت او اثر گذاشته است؟

فرض غالب بر این است که وی با توجه به پیشینه فکری به واسطه حضور در قم و نگاه ویژه به تقویت تشیع، نقش مهمی در کمک به تقویت شیعه در آن مقطع داشته است. بدین ترتیب، در ادامه، ابتدا به بررسی پیشینه حیات اجتماعی و اوضاع حاکم بر زمانه مجدالملک و در ادامه خدمات و فعالیت های او پرداخته می شود.

 بسترشناسی جغرافیایی، مذهبی و اجتماعی مجدالملک

مجدالملک منسوب به ده براوستان از روستاهای قم بود. درباره بافت مذهبی این مناطق، باید اذعان کرد که این شهر با پیشینه تاریخی غنی، همواره به عنوان یک شهر وابسته به اهل بیت‰ شناخته شده است. وجود حرم مطهر حضرت معصومهƒ و دیگر نوادگان ائمه‰ و مهاجرت علویان نیز بر این عظمت افزوده و این شهر نمونه ای کوچک از جامعه و فرهنگ شیعیان و پیروان اهل بیت اطهار‰ به شمار می آید.

 براوستان از بزرگ‏ترین روستاهای قم بوده و گفته اند نام این ده در قدیم‏الایام «انبارستان» و از منطقه‏های معروف در نزدیک قم بوده، زیرا انبارهای عجم در آن محل قرار داشته است. (قمی،۱۳۶۱، ص ۶۳) یاقوت حموی جغرافی‏دان پرآوازه اسلامی، براوستان را یکی از روستاهای قم می شمارد. (حموی، ۱۳۸۳، ج۱، ص۴۷۳)

داده‏های تاریخی درباره خاندان او و نیز پدرش که چه شخصیت و چه موقعیتی داشته اند و این که خود این وزیر شیعی دارای فرزند بوده یا نه، بسیار اندک است. لذا نمی‏توان نظر دقیق و قطعی در این باره داد. مجدالملک از نظر پایگاه خانوادگی، به طبقه کشاورزان بستگی داشت. با ورود اسلام و ترکان به ایران، ساختار طبقاتی دوره پیش از اسلام ازهم پاشید و تحرک اجتماعی عمودی و افقی چشم گیری پدید آورد. در این میان، تعدادی از افراد مستعد این طبقه، به سلک دیوانیان راه یافتند و به مقامات عالیه هم چون وزارت، استیفا، انشا، اشراف، عرض و غیره رسیدند. مجدالملک از زمره آن هاست. (ابن اثیر، ۱۳۷۱، ج۲۳، ص۲۶۳؛ الامین، بی تا، ج۳، ص۲۹۹)

مجدالملک قمی از نظر شخصیتی، فردی بخشنده و عنصری خدمت گزار بود که سیاست را با عبادت خداوند متعال درهم آمیخته بود. او از منشیان دیوان ملکشاه به شمار می آمد که تدریجاً اعتماد وی را به دست آورد و رئیس دیوان خانه او شد، ولی در موقع عزل خواجه نظام الملک که تغییرات مهمی در مشاغل ارکان درباری دادند، او را هم برکنار ساختند. (بنـداری، ۱۳۵۶، ص۹۷؛ امین، ۱۴۰۳، ج۳، ص۲۹۹)

 زمینه حضور در دستگاه دیوان سالاری

مجدالملک در زمان ملکشاه، نایب شرف الملک خوارزمی، مستوفی کل بود و بعد از او مستقلاً سمت مستوفی کل را به دست آورد. بعد ها مجدالملک و تاج الملک که بر دیوان انشا و طغرا ریاست داشت، با یک دیگر رابطه دوستی برقرار کردند و تاج الملک در نزد سلطان از او تمجید می کرد. این دو با سدیدالملک ابوالمعالی مفضل بن عبدالرزاق بن عمر عارض لشکر نزدیک شدند و تاج الملک او را نیز در گروه خود که مخالف با نظام الملک عامل وحدت بخش آن ها بود، وارد کرد. (بنداری اصفهانی، ۱۳۵۶، ص ۷۱؛ اقبال، ۱۳۳۸، ص۱۰۹ـ ۱۱۰) این سه تن به عنوان رهبران نخبگان عراقی و مخالفان نظام الملک بودند.

 از لحاظ جغرافیایی دو تن از آنان یعنی تاج الملک و مجدالملک، به عراق عجم ارتباط داشتند و سدیدالملک بنابر اشعار معزی، از اهالی خراسان بود (معزی، ۱۳۶۲، ص۱۰۷ـ ۱۰۸) که با توجه به منافع سیاسی، با عراقی ها همراه شد. از لحاظ مذهبی، مجدالملک بی شک شیعه بوده است، ولی درباره مذهب تاج الملک اختلاف نظر وجود دارد. هم چنین درباره سدیدالملک و شیعه بودن او در منابع مطلبی بیان نشده، اما نظام الملک برای این که نخبگان مخالف خود را از لحاظ مذهبی محکوم کند و با این وسیله آنان را از قدرت کنار بگذارد، آنان را رافضی و بدمذهب معرفی می کرد. او به خود جرأت می داد که تمام شیعیان را باطنی مذهب بخواند. (همدانی، ۱۳۶۸، ص۳۰۵؛ هاجسن، ۱۳۴۶، ص ۱۲۰)

ملکشاه سلجوقی در حدود سال ۴۸۵ قمری، با تلاش های نخبگان عراقی و ترکان خاتون، عزل و نصب هایی انجام داد و نخبگان عراقی را جایگزین نخبگان خراسانی کرد. لذا به جای نظام الملک، تاج الملک ابوالغنائم به وزارت رسید. نیز به جای شرف الملک ابوسعد، مجدالملک ابوالفضل قمی و به جای کمال الدوله ابورضا فضل الله بن محمد عارض، سدیدالملک ابوالمعالی منصوب شدند. این تغییر نخبگان، بازتابی خاص در منابع ادبی و تاریخی دوره سلجوقی داشت. تقریباً تمام منابع این دوران، این عمل سلطان را زشت شمرده و نخبگان عراقی را مذمت نموده اند. معزی در شعری، این عمل سلطان را این گونه نقد کرده است:

چراهمی بگزینی بر وصال فراق

چرا همی ز خراسان روی به سوی عراق

(اقبال، ۱۳۳۸، ص ۴۹)

ابوالمعالی نحاس نیز این گونه انتقاد می کند:

گر از نظام و کمال و شرف تو سیر شدی

ز تاج و مجد و سدیدت نگر چه پیش آمد

(راوندی، ۱۳۳۳، ص ۱۳۶)

ظهیرالدین نیشابوری نیز سیاست ملکشاه را چنین نقد می کند.

قضا را سلطان در آخر عهد دولت خود، جمله اصحاب مناصب دیوان قدیم را تبدیل و تغییر فرمود؛ آن نیز برو مبارک نیامد، پادشاه را نمی شاید بندگان قدیمی خود را به هیچ وجه آزردن و از علو و سمو درجه به حموله و سقوط انداختن، سامانیان این خصلت نداشتندی. (نیشابوری، ۱۳۳۲، ص ۳۳)

 بستر علمی و ساختاری عصر برکیارق و تقویت جریانات شیعی

آغاز سلطنت برکیارق (۴۸۵- ۴۹۸ق) شروع انحطاط سلجوقیان بود. با مرگ ملکشاه، باب رقابت و جنگ هاى داخلى از همه طرف گشوده شد. ترکان خاتون و تاج الملک، محمود پسر چهارساله ملکشاه را به سلطنت رساندند و تاج الملک به وزارت انتخاب شد (اصفهانى‏، ۱۴۲۵ ق‏، ص ۲۳۶) و امیر انر از امراى ملکشاهى را نیز به سپهسالارى لشکر برگزیدند.

پسر ارشد ملکشاه در این هنگام در اصفهان اقامت داشت. ترکان خاتون چون می دانست که با وجود برکیارق، سلطنت پسرش صورت نخواهد گرفت، امر کرد که برکیارق را در اصفهان به زندان انداختند. ولی غلامان نظامیه در اصفهان، برکیارق را از زندان آزاد و به سلطنت انتخاب کردند. در جنگی که بین محمود و برکیارق در سال ۴۸۵قمری روی داد، برکیارق پیروز شد و اصفهان به تصرف برکیارق درآمد و تاج الملک به قتل رسید.( همدانى، ۱۳۶۸، ص ۴۲)

برکیارق به آسانی بر اصفهان دست یافت و مخالفان خود را به کلى مغلوب ساخت و رسماً به جاى پدر نشست. او ابتدا وزارت خود را به عزالملک حسین و سپس مؤیدالملک از پسران خواجه نظام الملک سپرد و با امرای سرکش از جمله عمویش تاج الدوله تتش، امیر شام، به مبارزه برخاست و مؤیدالملک این دشمن سرسخت را طی جنگی در نزدیکى رى (سال ۴۸۸ق) شکست داد و به قتل رساند.(خواند میر،۱۳۸۰، ج۲، ص۵۰۲) پس از نبرد ری، برکیارق با هدایت مادرش زبیده خاتون و مجدالملک قمى، مؤیدالملک را از وزارت عزل نمود و فخرالملک برادر بزرگ تر او را به وزارت رساند. (مستوفی،۱۳۶۴، ص ۴۴۱)

 مجدالملک با داشتن سمت وزارت زبیده خاتون و دیوان استیفا، در حقیقت بر همه کارها مسلط گردید و وزارت فخرالملک، اسمى بلامسمى بود. (بنـداری، ۱۳۵۶، ص۹۷) برکیارق در سال ۴۹۰ قمری فخرالملک را از وزارت برکنار ساخت و وزارت خود را به مجدالملک قمى واگذاشت. مؤیدالملک بعد از برکناری از وزارت برکیارق، برای گرفتن انتقام از مجدالملک قمى و سلطان سلجوقی، به گنجه پیش محمد برادر دیگر سلطان رفت که بر ارّان و گنجه حکومت می کرد. و او را که با سنجر از یک مادر بود، به قیام علیه برکیارق برادر پدرى خود واداشت و او را به طرف همدان و رى حرکت داد. برکیارق به سرعت سپاهیانى جمع آورد و براى دفع برادر از رى به زنجان شتافت. در این محل، جماعتى از سپاهیان سلطانى بر او قیام کردند و قتل مجدالملک قمى را خواستار شدند. عاقبت او را در هیجده شوال ۴۹۲ قمری (۱۰۹۹م) به قتل رساندند. (مستوفی،۱۳۶۴، ص ۴۴۲)

این سال مصادف با هجوم صلیبیون به بیت المقدس بود. خود برکیارق پس از دوازده سال حکومت، در ۲۵ سالگی، درگذشت. (راوندی، ۱۳۳۳، ص ۱۳۸) در زمان او، وجود اختلافات مذهبی اهل سنت، به ویژه بین شافعیان و حنفی ها، موجب شد تا اتحاد جوامع اهل تسنن درهم شکسته شود و زمانی که آنان در ری، اصفهان و نیشابور سرگرم نزاع با یک دیگر بودند، شیعه به رشد فکری، علمی و اجتماعی خود ادامه می داد. علویان و سادات در این زمان دارای نفوذ معنوی و اجتماعی بودند و پادشاهان سلجوقی، نقبایی را به منظور انسجام و افزایش اعتبار و منزلت این بزرگان تعیین می کردند.

 وزارت و اصلاحات مجدالملک

دوران وزارت مجدالملک قمى در حدود دو سال طول کشید. او در طول این دوران، با پشتوانه حمایت مادر سلطان، توانست بر اوضاع کشور مسلط شود. داده های تاریخی، مجدالملک را به برخورداری از اقتدار ستوده اند. به نوشته ابوالرجای قمی، «در دولت مبارک سلجوقی، قاهرتر از مجدالملک، دستاردار نبود». (ابوالرجای قمی، ۱۳۶۳، ص ۱۴) این اقتدار و نیز سخت گیری وی بر امرا، خوشایند نظامیان نبود و فرجام وی را رقم زد. (دائره المعارف اعلمى، ج۱۶، ص۱۰۵)

در آن زمان، بیش تر دیوانیان عراقی از شیعیان امامیه بودند که موفـق شده بودند در دستگاه ترکان خاتون، همسر سلطان، نفوذ کنند. ترکان خاتون و دیوانیان عراقی طرف دار او، پی گیر به سلطنت رساندن محمود فرزند ترکان خاتون بودند. تاج الملک ابوالغنائم وزیر ترکان خاتون شد. شاید دلیل تمایل گروه عراقی ها به محمـود سـلجوقی، رقابت با رقبای خراسانی بوده باشد. گروه خراسانی ها که هواداران نظام الملـک بودنـد، بـه این دلیل که دشمن خود یعنی تاج الملک را در جبهـه مقابـل می دیدنـد، از گزینـه دیگـر سلطنت یعنی برکیارق حمایت کردند. (ابـن اثیـر، ۱۳۵۱، ج۱۷، ص۱۹۲؛ نیشـابوری، ۱۳۳۲، ص۲۶)

مجدالملک با شناخت و درک گسست های بنیادین جامعه در عرصه سیاست، اجتماع و دین از یک سو و جایگاه، موقعیت و نقش خود در ساختار سیاسی از سوی دیگر، به اجرای اصلاحات متعدد اقدام کرد و اصلاحات مذهبی محوریت آن بود. سرلوحه برنامه های او ضمن حفظ وحدت امپراتوری، دفاع از ارزش های شیعه بود. این امر نیز بهانه را به دست مخالفان داد و زمینه را برای عزل او فراهم کرد.

باید اذعان نمود، مجدالملک به رغم شیعه بودن، با اهل سنت به خوبی رفتار می کرد و عدالت را نسبت به همه اجرا می نمود و شیعه را بر مکاتب اهل سنت مقدم نمی داشت. (قزوینی رازی، ۱۳۵۸، ص ۸۳) مجدالملک دارای تسامح مذهبی بود و این امر باعث شد تا سلطان او را به وزارت خود انتخاب کند. شوشتری روایتی از سیاست مذهبی او می آورد که نشان دهنده بی طرفی او در عرصه مذهب است. این کار برای به دست گرفتن قدرت و اداره جامعه امری ضروری بود. شوشتری نوشته است:

در روایتی از کتاب های تاریخی آمده که سید سعید فخرالدین شمس الاسلام الحسنی روایت نموده که گفت: «روزی در خدمت مجدالملک بودم. بازرگانان غریب درآمدند؛ یکی حلبی شیعی علی نام و دیگری ماورالنهری را که عمر نام بود و هر دو بر سلطان مبلغی قرض داشتند. مجدالملک فرمود تا ماورالنهری حنفی عمر نام را از خزانه زر نقد بدادند و علی حلبی را به یکی از شهرها حواله ساختند. مردی فراش حاضر بود گفت: " ای خداوند، این عجب است که عمر را نقد می دهی و علی را نسیه!" گفت: "می دانم اما این کار جهت آن کردم که جهانیان بدانند که در پادشاهی و معامله تعصب روا نباشد و لهذا رعایت او سنیان را نیز شامل بود». (شوشتری، ۱۳۵۴، ج۲، ص۴۵۹)

 اقدامات مذهبی و خدمت به تشیع

اعتقادات مذهبى وزیران در سیاست مذهبى آنان، بر جامعه تأثیرگذار بود. آنان گاه با نفوذ بر پادشاهان، خود به طور مستقیم بر جامعه حکم رانى مى‏کردند و از جو مذهبى جامعه، در استحکام هرچه بیش تر پایه‏هاى قدرت خود بهره مى‏جستند.

در دوره  سلجوقی  بیش تر مردم  ایران ، بر مذهب  اهل  سنت  بودند. تنها مردمان شهرهای  قم ، کاشان ، آوه ، ورامین  و شمار فراوانی  از ساکنان  طبرستان ، ری ، اهواز و بخش هایی  از خراسان  مانند سبزوار، مذهب  شیعی  داشتند. در روزگار نخست  سلجوقی ، شیعیان  تا حدودی  در فشار به سر می بردند؛ اما اندک  اندک  به  دلیل  فرهیختگی  و مهارت  در شغل  دبیری ، توانستند در دستگاه  اداری  سلجوقی  نفوذ کرده ، موقعیتی  به  دست  آورند. آن ها با حمایت  از یک دیگر، بر نفوذ خود می افزودند. اختلاف  شدید میان  شافعیان  و حنفیان  در دوره  سلجوقی ، تا حدود زیادی  راه  رشد شیعه  را هموار کرد. در واقع ، اتحاد سنیان  به  میزان زیادی  شکسته  شد و زمانی که  آن ها در ری ، اصفهان  و نیشابور، سرگرم  نزاع  با یک دیگر بودند، شیعه  در این مناطق  رشد چشم گیری داشت.

عبدالجلیل دوران عهد وزارت مجدالملک براوستانى را، دوره استیلاى دستاربندان قم و کاشان و آبه مى‏داند. (قزوینی رازی، ۱۳۵۸، ص ۱۴۱ ـ ۱۴۲) او نیز چون دیگر وزیران عصر ـ چنان‏که از فحواى کلام عبدالجلیل رازى برمى‏آید ـ با تسلط برکیارق و با جانب‏دارى از مذهب شیعى، مستوفیان و دیوانیان شیعى را نیز بر سر کار آورده بود. از سوى دیگر، بسیارى از امیران دولتى را به وسیله باطنیان از میان برداشته بود و همین نیز باعث شد که به تحریک مخالفانش که اغلب مخالفان مذهبى او بودند، به قتل برسد. (همان، ۲۸۰)

نفوذ مجدالملک  قمی ، یکی  از مظاهر نفوذ تشیع  در دربار سلجوقی و دربار برکیارق بود. وی  قدرت  زیادی  داشت و در زمینه دینی کاملاً به اصول اعتقادی و مذهبی پای بند بود. او شب‏ها، بسیار عبادت می‏کرد و نماز شبش ترک نمی‏شد؛ از احسان و صدقه فراوان به مردم، مخصوصاً علویان، دریغ نمی‏ورزید؛ از کمک به افراد آبرومند غافل نبود و از خون ریزی، بسیار کراهت داشت. او با این که شیعی بود، با سایر فِرَق و طوایف مسلمان عادلانه رفتار می کرد (ابن اثیر، ۱۳۷۱، ج۱۰، ص۲۹۹) و اهتمام وافر داشت تا با غیرشیعیان نیز هم چون شیعیان، عادلانه و منصفانه رفتار شود. او در انجام دادن خیرات و مبرّات پیشتاز بود و هرگز بر ضرر دیگران اقدامی نکرد و نان کسی را قطع نکرد. (الامین، بی تا، ج۳، ص۲۹۹)

از دیگر اقدامات مجدالملک  قمی  در خدمت به تشیع، بازسازی و رونق دادن قبور ائمه‰ و بزرگان شیعه بود. مهم ترین اقدامات عمرانی او در این زمینه عبارتند از:

۱. بنای بارگاه برای ائمه بقیع؛ او در قبرستان بقیع، روی قبور امام حسن، امام زین‏العابدین، و امام محمد باقر و امام جعفر صادق:، قبه‏ای ساخت که قبر عباس عموی پیامبر اکرمˆ هم در زیر این گُنبد قرار می‏گرفت.

۲. بنای گنبدی برای مرقد حضرت موسی بن جعفر و حضرت امام جواد‡ در کاظمین.؛

۳. بنای یک چهارتاقی روی قبر عثمان بن مظعون، صحابه بسیار معروف حضرت رسول اکرمˆ، در قبرستان بقیع. (شوشتری، ۱۳۷۶، ج۲، ص۴۶۰؛ الامین، بی تا، ج۳، ص۲۹۹؛ قمی، ۱۹۷۰م، ج۲، ص۶۷؛ راونـدی، ۱۳۳۳، ص۱۸ـ۱۹)

۴. بازسازی باروی شهرری و قم و قبه حضرت فاطمه معصومهƒ و نیز بنای مسجد عتیق در قم. (مجمل التواریخ والقصص، ۱۳۱۸، ص ۴۱۲؛ ابـن اثیـر، ۱۳۵۱، ج۱۷، ص۱۹۲)

۵. بازسازی و توسعه حرم سیدعبدالعظیم حسنی در ری (مصطفوی، ج۱، ص۱۴۶) و تجهیز و تکمیل تعدادی از «مَشاهد سادات علوی و اشراف فاطمی». (قزوینی رازی، ۱۳۵۸، ص ۲۲۰)

۶. رونق بخشیدن به بارگاه امام‏زاده‏ها و بنای گُنبدی روی قبور مطهر آنان. (همان)

مجدالملک علاوه بر اقدامات عمرانی توجه خاصی به سادات داشت به آنان احسان و عطایا می نمود. (رشیدالدین فضل الله، ۱۳۶۸، ج۲، ص۳۰۸-۳۰۹)

با حضور مجدالملک و دیگر امیران شیعی در عراق و ایران و نفوذ دیوانیان امامی مذهب در دستگاه دیوان سالاری سلجوقی، اقتدار سیاسی شیعیان افزایش یافت. این امر در توسعه افکار و اندیشه های شیعی بی تأثیر نبود. نفوذ این دبیران و جایگاه اداری شان، موجب می شد تا سرهنگان و نیروهای اجرایی دولت از آن ها پیروی کنند. (قزوینی رازی، ۱۳۵۸، ص ۱۱۳)

هدف اصلی مجدالملک از اقداماتش، کمک به پیشبرد تفکر شیعی و یاری شیعیان و نیز ترویج نام امامان بزرگوار شیعه بود. ساختن بارگاه برای مراقد امامان و امام‏زادگان گواه بر این ادعاست. ضمناً ساختن بارگاه و گنبد برای قبور بزرگان دین، از منظر اکثر مذاهب اسلامی، کاری پسندیده و مستحب است. در روزگار این وزیر شیعی، مذاهب اسلامی دیگر مخالف رونق بخشیدن به قبور بزرگان و امامان شیعه نبوده‏اند. ویژگی برجسته دیگر او این بود که در انجام دادن کارهاى خیر بسیار کوشا بود، به ویژه در جهت رونق بخشیدن به بارگاه امامان و امام زاده ها.

هواداران نظـام الملـک کـه همان خراسانی بودند، به همراه شاخه نظامی خراسانی ها که غلامان نظامیه به شمار می آمدند، برکیارق را در شهرری بر تخت نشاندند. تاج الملک و مجدالملک هر دو در کنار ترکان خاتون بودنـد. (شبانکاره ای، ۱۳۶۳، ص۱۰۶؛ نیشابوری، ۱۳۳۲،  ص۲۶) در پایان عمر نظام الملک، گروه مخالف او که عراقی ها بودند، موفق شـدند قـدرت را به دست گرفته، خواجه و طرف داران خراسـانی او را از قـدرت حـذف کنند. با مرگ ملکشاه و جنگ های جانشینی، این رقابت ها دوباره شعله ور شـد. در دوره برکیارق، هرکدام از دو گروه به تلاش برای کسب قدرت پرداختند که در این میان، نقش و جایگاه مجدالملک قمی به عنوان یکـی از دیـوان سـالاران عراقـی در روند حوادث پررنگ تر بود.

با بررسى عملکرد این مرد بزرگ در زمان صدارت، این نکته به دست مى آید که هدف اصلى او از این اقدام، کمک به پیشبرد تفکر شیعى و یارى شیعیان و نیز ترویج نام امامان بزرگوار شیعه بوده است. گواه بر این ادعا، ساختن بارگاه براى مراقد امامان و امام زادگان است؛  مانند  خواجه نصیر طوسى که با آن موقعیت بلند علمى و فلسفى، در کنار هلاکوخان مغول قرار مى گیرد تا هم مذهب تشیع را ترویج نماید و هم سلطان وقت را از توطئه علیه شیعیان بازدارد. البته در آن روزگاران، خاندان سلجوقیان بیش تر به حفظ قدرت مى اندیشیدند و براى به دست گرفتن قدرت با یک دیگر مى  جنگیدند. از این رو، براى رسیدن به سلطنت، گویا توجه چندانى به اختلافات مذهبى نداشتند. (بنـداری،۱۳۵۶، ص۹۷)

مراجع

احمدی میرآقا، علی و سیداسدالله موسوی عبادی، «بَراوِسْتانی، مجدالملک، وزیر شیعی عهد سلجوقیان و سازنده گنبد بقیع»، سایت دانشنامه حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت،۱۳۸۹.
آقابابایی، رضا، سیدحسن قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی قم، قم: زائر، ۱۳۸۴.
ابن اثیر، عزالدین، تاریخ کامل بزرگ اسلام و ایران، ترجمه ‏عباس خلیلى و ابوالقاسم حالت‏، تهران: مؤسسه مطبوعات علمى‏، ۱۳۷۱.
ابن تغری بردی، محمدحسین شمس الدین، حوادث الدهور فی مدی الایام و الشهور، بیروت: عالم الکتب، ۱۴۱۳ق.
ابن خلدون، عبدالرحمان، تاریخ ابن خلدون، ترجمه عبدالحمید آیتى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى، ۱۳۶۶.
ابن کثیر، ابوالفدا اسماعیل بن عمر، البدایه و النهایه، بیروت: داراحیاء التراث العربى، ۱۴۱۳.
ابوالرجا قمی، نجم الدین، تاریخ وزراء، به کوشش م. ت. دانش پژوه، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ۱۳۶۳.
اصفهانى‏، عمادالدین محمد بن محمد بن حامد، تاریخ دولت آل سلجوق‏، تصحح یحیى مراد، بیروت: دارالعلمیه، ۱۴۲۵ق‏/2004م.
اقبال، عباس، وزارت در عهد سلاطین بزرگ سلجوقی، به کوشش محمدتقی دانش پژوه و یحیی زکاء، تهران: دانشگاه تهران، ۱۳۳۸.
الامین، السیدمحسن، اعیان الشیعه، بیروت: دارالتعاریف للمطبوعات، بی تا.
بنداری، اصفهانی، تاریخ سلسله سلجوقی یازبدهالنصره و نخبهالعصره، ترجمه م. ج. جلیلی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۶.
پیرنیا، حسن و عباس اقبال آشتیانى، ‏تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسله قاجاریه‏، تهران: خیام‏، ۱۳۸۰.
حموی، یاقوت، معجم البلدان،  تهران: سازمان میراث فرهنگى کشور، ۱۳۸۳.
راوندى‏، محمد بن على بن سلیمان، راحهالصدور و آیهالسرور در تاریخ آل سلجوق‏، تهران: امیرکبیر، ‏1364.
ربانى سبزوارى، ابوالحسن، زندگی نامه اسعد بن حسن بن موسی قمی، مجموعه ستارگان حرم، ج۱۲ ، قم: زائر، ۱۳۸۷.
شوشتری، قاضی نورالله، مجالس المؤمنین، تهران: کتاب فروشی اسلامیه، ۱۳۵۴.
طهماسبی، ساسان، «رقابت عراقی ها و خراسانی ها در دیوان سالاری سلجوقی»، نامه انجمن، ش۳، سال۱۳۸۲.
خواندمیر، غیاث الدین بن همام الدین، تاریخ حبیب السیر، تهران: خیام‏، ۱۳۸۰.
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، دستور الوزراء، تصحیح سعید نفیسی، تهران: اقبال، ۱۳۵۵.
عقیلی، سیف الدین، آثار الوزراء، به کوشش جلال الدین محدث ارموی، تهران، بی نا،  1364.
غفاری کاشانی، قاضى احمد بن محمد، تاریخ نگارستان‏، تهران: کتاب فروشى حافظ، ۱۴۱۴ق‏.
قدیانى،‏ عباس، فرهنگ جامع تاریخ ایران،‏ تهران: آرون، ۱۳۸۷‏‏.
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقض، به کوشش جلال‎الدین محدث، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۵۸.
قمی، حسن بن محمد، تاریخ قم، تهران: توس، ۱۳۶۱.
قمی، عباس، الکنی و الالقاب، نجف اشرف: المطبعه الحیدریه، ۱۹۷۰م.
لمبتن، آن، تداوم و تحول در تاریخ میانه ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: شرق، ۱۳۷۵.
لوئیس، برنارد، حشاشین فرقه ای تندرو در اسلام، ترجمه حسن خاکباز محسنى، تهران: کتاب زمان، ۱۳۸۳.
مدرس تبریزی، محمدعلی، ریحانه الادب، تهران: خیام، ۱۳۷۴.
مستوفی، حمدالله ، تاریخ گزیده، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۶۴.
معزی، امیر، دیوان کامل امیرمعزى، تصحیح، ناصر هیرى، تهران: مرزبان، ۱۳۶۲.
منشی کرمانی، ناصرالدین، نسایم الاسحار من لطائم الاخبار در تاریخ وزراء، مصحح: میرجلال الدین حسینی ارموی، تهران: اطلاعات، ۱۳۶۴.
مؤمنی، محسن، وزارت مجدالملک قمی، «واکاوی رقابت خراسانی ـ عراقی، جستارهای تاریخی»، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی سال پنجم، شماره اول، بهار و تابستان ،۱۳۹۳.
نیشابوری، ابوحامد ظهیرالدین، سلجوق نامه، تهران: کلاله خاور، ۱۳۳۲.
هاجسن، فرقه اسماعیلیه، ترجمه فریدون بدره اى، تهران: کتاب فروشى تهران، ۱۳۴۶.
همدانی، رشیدالدین فضل الله، جامع التواریخ (تاریخ آل سلجوق)، محمد روشن، تهران: میراث مکتوب‏، ۱۳۶۲.

یوسفی فر، شهرام و سیدمحمدحسین محمدی، «تأثیر باورهای مذهبی بر زندگی اجتماعی شهرری در عصر سلجوقی»، مجله جستارهای تاریخی، دوره اول، شماره ۱، ۱۳۸۹.

نویسنده:

سید حسن قریشی کرین: هیئت علمی

فصلنامه شیعه شناسی شماره ۵۵.

ادامه دارد…