گزارشی از راه حج و اماکن مقدسه مکه و مدینه از سال ۱۲۹۶ق

چکیده

اثری در مناسک حج در اختیار نویسنده ای قرار گرفته و او ضمن درج آن در یک متن، گزارش هایی پیرامون راه حج، و اماکن مقدس مکه و مدینه در آن افزوده و در جاهای مختلف این متن قرار داده است. گزارش موجود که در سال ۱۲۹۶ و ۱۲۹۷ ق.  فراهم آمده، توسط یکی از هموطنان سنی مذهب نگاشته شده و در این مورد تلاش کرده است تا ما را در جریان مسیر راه حج، ویژگی برخی از شهرها، همچنین بیان مسافات میان شهرها قرار داده و در مکه و مدینه نیز، از اماکن مقدس آن، آنچه به نظرش جالب آمده است، بیان کند؛ به طوری که خواهید دید، این متن از جهت اشتمال بر برخی از جزئیات می تواند روشنگر نکات جالب توجهی در باره ادبیات حج ونیز موضوع اماکن مقدس باشد.

کلیدواژه ها

اسماعیل مجاور، ساوجبلاغی، مکه، موصل، شام، جنه المعلاه، کوه ابوقبیس، کوه ثور، کوه نور، جده، ایران

از جده تا ساوجبلاغ

رساله ای فارسی در مناسک حج، بر اساس مذهب اهل سنت، از یکی از هموطنان ایرانی ما، از اهالی منطقه ساوجبلاغ در ارومیه از اواخر قرن سیزدهم هجری در دست است که از جهاتی قابل تأمل می باشد. این رساله که اصل آن سراج المناسک نام دارد و به شماره ۱۷۵۲۷ در کتابخانه مجلس نگهداری می شود، از نویسنده ای با نام اسماعیل مجاور و ترجمه محمد بیک ساوجبلاغی است. تاریخ ختم این رساله ۱۲۹۶ بوده و یادداشت هایی هم از سال ۱۲۹۷ روی نسخه به چشم می خورد.

این اثر، حاوی چند متن است. اصل آن، رساله ای در مناسک است که افزون بر مناسک، اطلاعات مکه و مدینه شناسی و نیز راه حج دارد که مقاله حاضر به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از آن بخش ها خواهد پرداخت. اما چنان که اشاره شد، جز آن، اصل هدف، بحث از حج و زیارت است. پیش از شروع کتاب، یادداشت های پراکنده ای روی نسخه آمده که یکی در باره گزارش یک نکاح و تعیین صداق است که عبارت از سی مثقال طلا و دو… ابریشم است. رساله از فریم ۷ آغاز شده و تا فریم ۷۷ ادامه می یابد؛ چنان که گفته شد، صفحاتی از این کتاب در باره راه رفتن از طریق موصل به شام و از آنجا به مدینه و مکه و راه بازگشت از طریق جده و دریا به مصر و استانبول و سپس بازگشت به ایران تا ارومیه و ساوجبلاغ است. بخشی هم در معرفی اماکن زیارتی مدینه و مکه.
این بخش ها در این مقاله گزارش خواهد شد؛
در فریم ۷۹ اشعاری از جامی آمده است که شامل هفت بند او در وصف رسول(ص) است و تا فریم ۸۶ ادامه دارد.
تاریخ ختم نگارش آن، چهارم ربیع الثانی ۱۲۹۷ است. پس از آن تعدادی تاریخ ولادت و وفات آمده که مربوط به سالهای ۱۳۰۷ق. تا ۱۳۱۴ق. است.
 در فریم ۸۷ هم یک تاریخ وفات از ۱۳۱۶ و یک نسخه برای درد چشم آمده است.
در فریم ۸۹ یادداشتی آمده با این عنوان:
صورت آنچه باید ان شاء الله تعالی در مکه معظمه خریده با خود بیاورم:
قرآن چاپ رسم یک جلد، دلائل الخیرات چاپی، یک جلد، کتاب احیاء العلوم غزالی یک جلد، جواهر التفسیر کاغذ زرد چاپ مصر یا غیره ۴ مجلد در یک جلد خوش خط باشد، ان شاء الله تعالی تا مقدور شود این ها را خریده با همراه خود بیاورید به شرطی که خودتان بپسندید. ماهوت نباتی انگلیس کفاف یک ثوب جبه اگر ممکن شد همانجا ها دوخته بیاورید، و الا خود ماهوت هم باشد… نیست در همین جا ها دوخته می شود. کتابهای دیگر از کیمیای سعادت و معارج النبوه مولانا معین یا هرچه غریبه و خوب به نظر شما مطبوع شده، بخرید، ان شاء الله فراموش نشود. جواهر التفسیر چهار مجلد تمام است. ۴ جلد مزبور لازم است. فی شب ۱۷ شهر رجب المرجب ۱۲۹۷.
از فریم ۹۱ به بعد، برخی ادعیه در این نسخه درج شده که تا فریم ۱۰۴ ادامه دارد. پس از چند صفحه سفید، باز یک سری دعا آمده و سبک نسخه جوری است که کهنه تر به نظر
می رسد. این ادعیه از فریم ۱۰۷ آغاز شده تا آخرین فریم این نسخه که ۱۲۲ است ادامه دارد. این ادعیه و سلام ها شبیه آن چیزی است که در دلائل الخیرات به چشم می خورد.
اما به معرفی رساله اصلی این مجموعه؛ یعنی سراج المناسک بپردازیم.
در آغاز کتاب، پس از حمد و ستایش خدا و رسول آمده است:
 «چنین گوید: اقلّ الفقهاء اسماعیل المجاور ـ غفر الله ذنوبه و س تر عیوبه ـ که در زمان ارشاد قطب دایره الارشاد غوث الثقلین علی الصداد الراکع الساجد المجاهد مرشد الاکرام و سید الماجد، شیخنا و مولانا ضیاءالدین شیخ خالد ذی الجناحین ـ قدس الله سرّه العزیز ـ و هم در عهد سلطنت اعدل الخواقین و اعظم السلاطین تاج الشریعه القویمه سالک الطریقه المستقیمه ظل الله علی الانام حامی بیضه الاسلام ماحی ظلمه الکفر و الظلام، السلطان عبدالمجید خان ـ اللهم انصر و أیّد الاسلام و جنوده متی کان و یکون بجنود لم ترو ها بحرمه سید الانام علیه آلاف التحیه و السلام و آله البرره الکرام، چون دیدم که اکثر مناسکات حج شرح و بیان طولانی دارد و اعم اهل این زمان به واسطه عدم طاقت و توانایی به اختصار میل داشتند که از خواندن و یاد گرفتن کلال می افزود، لهذا خلاصه واجبات و سنت های مناسکات را از کتابهای متعدده که در این باب تألیف کرده بودند، در دارالعلم مکه معظمه استخراج نمودیم که تا طالبان راه حج و عمره از ادعیه که در بعضی از مواضع مخصوصه بدان احتیاجی بوده باشد فایده یابند و آن را سراج المناسک نام کردیم. بدان که ای سالک راه دین که اول این رساله شریفه را به عربی تصنیف نموده بودند، پس این حقیر سراپا تقصیر؛ اعنی شیخ محمد بین بن مرحوم موسی خان ساوجبلاغی مکری، در سنه هزار و دویست و شصت و چهار هجری آن را به فارسی ترجمه گردانید که تا فایده اش اعم و ثوابش اتم
و جاهلان و عامیان را نزدیک تر بفهم باشد. امید که منظور نظر دانشمندان و مقبول خاطر خردمندان گردد و حقیر نیز با کافه اسلام از خواص و عوام، از آن، مستفیض و بهره یاب شوند، و الله اعلم بالصواب.»
بدین ترتیب، همه اطلاعات در این متن آمده است. کتابی به عربی در مکه تألیف شده و شیخ محمد بیک ساوجبلاغی آن را به فارسی برگردانده است. البته این که مقدمه که به نام اسماعیل المجاور است و خود را مؤلف می داند چه ارتباطی با این مترجم دارد، ممکن است فرض شود که او مؤلف بوده و این مترجم است؛ در این صورت باید گفت اطلاعات مربوط به راه، باید از مترجم باشد، مگر آنکه فرض کنیم اسماعیل مجاور هم ایرانی بوده که بعید است.
نگاشته شدن رساله در مکه، آن هم به عربی، سبب شده است که کتاب به نام سلطان عبدالمجید عثمانی باشد. بنابراین، نباید تصور کرد که مثلاً یک سنی ایرانی چنین کرده باشد.
چنان که گذشت عمده کتاب، مناسک حج است که طی فصولی بیان شده است. اما در بخش های آغازین، میانین، و انتهایی مطالبی در باره راه حج و اماکن هست که به ترتیب و عینا آن ها را در اینجا می آوریم.
راه موصل تا شام
هرکه در راه خشکی از نفس و مال خود بترسد، بر وی لازم است که از راه دریا رفته حج بگزارد، اگر غالب از آن دریا به سلامت بود و اگر غالب آن دریا
به سلامت نبود، رفتن لازم نباشد، بلکه حرام بود رفتن، و صبر کند تا راه امن شود.
از بلد موصل تا شام شریف، سی و پنج منزل است به این ترتیب:
اوّل؛ قریه طلستوف است، دوم؛ قریه دلوب، سیم؛ قریه عاصی، چهارم؛ قریه مغاره، پنجم؛ قریه چزیر، ششم؛ قریه غوا [قوا]، هفتم؛ قریه حاجی لو، هشتم؛ قصبه مصیبین، نهم؛ قریه عمود، دهم؛ بلد ماردین، یازدهم؛ قریه سلطان شیخ موسی، دوازدهم؛ قریه آحیایی، سیزدهم؛ بلد دیاربکر، چهاردهم؛ قریه مزره، پانزدهم؛ قریه باغچه، شانزدهم؛ قصبه سویرک، هفدهم؛ قریه مشمش، هجدهم؛ قریه رأس العین، نوزدهم؛ بلد عرفا، بیستم؛ قریه ملچک، بیستم و یکم؛ قصبه سلچوک، بیست و دوم؛ قریه مذار، بیست و سیم؛ قریه مصری، بیست و چهارم؛ قریه صبغه، بیست و پنجم؛ بلد حلب، بیست و ششم؛ قریه خان تومان، بیست
و هفتم؛ قریه سلیمی، بیست و هشتم؛ قصبه معرّا، بیست و نهم؛ قریه خان شیخون، سی ام؛ قصبه حما، سی ویکم؛ قریه حمص، سی ودوم؛ قریه ایکی قاپی، سی وسیم؛ قریه بنک، سی وچهارم؛ قدیفه، سی و پنجم؛ شام شریف.
از شام تا مکه مکرمه
در بیان فضیلت شام شریف؛ حضرت رسول ـ صلّی الله علیه و آله و سلم ـ فرموده است: «صلاه فی الأرض المقدسه بخمسائه و کذا سائر الاعمال»؛ یعنی یک رکعت نماز که در ارض مقدس بگذارند، ثوابش برابر پانصد نماز دیگر است و سایر اعمال دیگر همچنین.
و از شام شریف تا مکه مکرمه، سی و هشت منزل است، نه کمتر بود و نه بیشتر، به این ترتیب:
اول؛ خان زنّون، پنج ساعت است. در آنجا آب جاری دارد.
دویم؛ کدیفه ده ساعت است. در آنجا آب دارد.
سیم؛ قریه مزیرب [مذیرب]، ده ساعت است. در آنجا نهری کوچک دارد.
چهارم؛ رُمطا، پنج ساعت است. در آنجا آب نیست.
پنجم؛ مفرق، ده ساعت است. در آنجا آب نیست.
ششم؛ زلقا، ده ساعت است. در آنجا نهری کوچک و نیستانی بسیار دارد.
هفتم؛ بلقا، پانزده ساعت است. در آنجا آب نیست، لیکن در میان قلعه، چاهی باشد و در آنجا آب دارد.
هشتم؛ قطران، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست، لیکن در میان قلعه چاهی باشد. در آنجا آب دارد.
نهم؛ حصیه، دوازده ساعت است. در آنجا آب دارد.
دهم؛ عنزه، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست، لیکن در میان قلعه چاهی باشد. در آنجا آب دارد، و اما آب این چاه ها که مذکور شد، همین از برای قلعه قلعه ها می -باشد و کفایت حجاج نمی کند.
یازدهم؛ قریه معان، هفت ساعت است. در آنجا آب جاری دارد.
دوازدهم؛ دار العقبه، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست.
سیزدهم؛ مدوّره، بیست ساعت است. در آنجا آب دارد.
چهاردهم؛ دار الحج، هشت ساعت است. در دار الحج آب دارد.
پانزدهم؛ ابقای صغیر، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست.
شانزدهم؛ قریه تبوک، دوازده ساعت است. در آنجا آب دارد. آن را عاصی خرما نیز گویند.
هفدهم؛ رأس المغره، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست.
هجدهم؛ دار الاخضر، دوازده ساعت است. در آنجا آب دارد.
نوزدهم؛ برک معظم، پانزده ساعت است. در آنجا آب دارد.
بیستم؛ دار الحمره، دوازده ساعت است. در آنجا آب نیست.
بیست ویکم؛ مداین صالح، پانزده ساعت است. در آنجا آب دارد.
بیست و دویم؛ سهل مطران، پانزده ساعت است، در آنجا آب نیست.
بیست و سیم؛ بئر جدید، چهارده ساعت است و در پایین سهل مطران تا بئر جدید نیز آب نیست مگر موضعی مخصوصه که در این ما بین آب دارد و از آنجا تا بئر جدید مقدار سه ساعت است.
بیست و چهارم؛ هدیه، شانزده ساعت است. در آنجا آب نیست مگر اندکی که آن هم از کندن زمین پیدا می شود.
بیست و پنجم؛ مخلَطین، نوزده ساعت است. در آنجا آب دارد.
بیست و ششم؛ بئر نصیب، نُه ساعت است. در آنجا آب دارد.
بیست و هفتم؛ مدینه منوره، نوزده ساعت است، در آنجا آب جاری دارد.
بیست و هشتم؛ بئر علی، سه ساعت است. در آنجا آب دارد.
بیست و نهم؛ شهدا، چهارده ساعت است. در آنجا آب نیست لیکن در اثنای راه چاهی باشد در آنجا اندکی آب دارد و ما بین چاه مزبور تا شهدا، چهار ساعت است.
 سی ام؛ قریه جُدَیده، دوازده ساعت است. در آنجا آب جاری دارد.
سی و یکم؛ قریه بدر، ده ساعت است، در آنجا آب دارد، لیکن اکثر حجاج به سبب خوبی و خوشی آب را از بالای قریه صفرا برداشته با خود به بدر می برند.
سی و دوم؛ القای کبیر، شش ساعت است. در آنجا آب نیست.
سی و سیم؛ بئر مستوره، دوازده ساعت است. در آنجا آب دارد.
سی و چهارم؛ قریع رابغ، هشت ساعت است. در آنجا آب دارد.
سی و پنجم؛ بیار کاظمه، پانزده ساعت است. در آنجا آب نیست.
سی و ششم؛ قریه حُلَیس، نه ساعت است. در آنجا آب جاری دارد.
سی و هفتم؛ وادی فاطمه، شانزده ساعت است، در آنجا آب جاری دارد.
سی و هشتم؛ مکه مکرمه ـ زاد ها الله شرفا و تعظیما ـ شش ساعت است. در آنجا آب دارد. از آبی که زبیده خاتون زن هارون الرشید آورده است و غیر آن، آب دیگر هم دارد.
بدان که چون حجاج از شام شریف راهی و روانه مکه معظّمه شوند، در اثنای راه در پنج موضع اوتراق [اطراق] و استراحت می کنند:
اوّل؛ در قلعه مذیرب، که بیست و هفتم ماه شوال حجاج از آنجا کوچ نموده به رُمطا می روند.
دوم؛ در قریه مُعان، یک روز و نیم.
سیم؛ قریه تبوک، یک روز و نیم.
چهارم؛ مداین صالح، یک روز و نیم.
پنجم؛ در مدینه منوّره سه روز، و در جای دیگری نیز نیم استراحتی می کنند: اول در قریه بدر، نیم روز، دویم در قریه رابغ نیم روز.
از مکه مکرّمه تا منا سه ساعت است. در آنجا آب دارد و از منا تا مزدلفه یک ساعت است. در آنجا آب بسیار دارد، از آب زبیده خاتون، و از مزدلفه تا عرفات دو ساعت است. در آنجا آب جاری دارد از آب زبیده خاتون.
و وقت بازگشتن از حج، بیست و هفتم ماه ذی الحجه الحرام، محمل شریف شام
و حجاج از مکه مکرمه کوچ نموده به وادی فاطمه می آیند. (فریم ۱۴ ـ ۱۷).
و در وصف بقیع می نویسد (فریم ۳۳ ـ ۳۴):
و گور عثمان بن عفان را زیارت کند و آن در گنبدی بود و گور امام عباس
و حسن بن علی در گنبدی باشند. و گور ابراهیم بن رسول الله(ص) در گنبدی بود. و هم
زیارت کند مکان آن مائده را؛ یعنی خوان نعمت که از آسمان نازل شد برای حضرت عیسی ـ علیه السلام ـ و آن بر بالای گنبد ابراهیم است. و گور اباسعید خدری در گنبدی بود و او از اصحاب حضرت رسول الله است(ص)، و گور نافع در گنبدی بود، نزدیک گنبد امام مالکی، و او هم اصحاب [!] حضرت رسول الله است ـ صلی الله علیه تعالی و سلم ـ
وگورهای زنان حضرت رسول(ص) در گنبدی باشند و گور امّ کلثوم و رقیه دختران حضرت رسول الله در گنبدی باشند، و ایشان هر دو، زوجه امام عثمان بوده اند و گور حلیمه خاتون، دایه حضرت رسول الله در گنبدی بود.

وگور علی بن حسین، وگور محمد بن علی، و گور جعفر بن محمد و گور محمد باقر [علیهم السلام] و گور صفیّه، عمه حضرت رسول(ص) و گور ستّنا فاطمه دختر اسد ـ رضی الله تعالی عن ها ـ مادر علی بن ابی طالب و گور اسماعیل بن جعفر صادق و گور عقیل و او از اصحاب حضرت رسول الله(ص)، و در مسجد فاطمه زهرا [س] نماز بگزارد و جمیع ایشان در جنّت البقیع می باشند و گور عبدالله پدر حضرت رسول الله را زیارت کند، و راهش راه باب السلام است، هم گور مالک بن سنن [!] که او اصحاب حضرت رسول الله است(ص) و آن از بالای گور عبدالله می باشد. و مسجد غمامه و مسجد ابی بکر و مسجد عمر و مسجد علی، این ها همه در شهر مدینه می باشد.
و سنت است که روز پنج شنبه به احد رفته آن سنگ را زیارت کند… و زیارت کند دندان مبارک اشرف المرسلین را ـ صلی الله تعالی علیه و علی آله و اصحابه و سلم اجمعین ـ و بر بالای آن ایوانی ساخته اند و گور امام حمزه در گنبدی اعلا بود که زینت بسیار و تجمّلات بیشمار دارد. و هم زیارت کند گور عبدالله بن جحش و گور مصعب بن عمیر، و گور شمایس [= شمّاس] بن عثمان را، و از بالای کوه احد گنبدی هست که در آنجا شیخ هارون مدفون است و گویند که او هارون برادر حضرت موسی ـ علیه السلام ـ است….
و به چاه اریس [در قُبا] بیاید که حضرت رسول(ص) آب دهان مبارک خود را در آن انداخته است، و آن چاه نزدیک مسجد قُبا است و از آن آب، وضو کند و بیاشامد… (فریم ۳۵).
جنت المعلات
در باره جنّت المعلاه یا   همان گورستان که میان ایرانیان به قبرستان ابوطالب شهرت دارد، می نویسد (فریم۴۷ ـ ۴۸):
و هم سنّت است که در دارالعلم که مکرمه سی و پنج جایگاه را زیارت کنند که هر آینه دعا مستجاب خواهد شد در آنجای ها. از آن جمله جمره العقبه است و آن در زمین مکه باشد، و مسجد عشر که ده مرد در آنجا ایمان آوردند، به حضرت رسول(ص)، و آن نزدیک منا باشد، و مسجد الجنّ که جنیان در آنجا به خدمت حضرت رسول(ص) آمدند
و ایمان به وی آوردند، و هم در آنجا سوره «قُل أُوحِی» نازل گشت، و آن نزدیک معلی است. و مسجد الحصب و آن از بالای معلی می باشد. و جنّه المعلاه و آن دو گورستان است و ما بین آن ها هشت گز بود، به گز شاهی و هر یک حوشی دارد از سنگ و گچ.
در گورستان اوّل، گور عبدالله بن زبیر باشد، و او [از] اصحاب حضرت رسول(ص) است و گور اسماء دختر ابی بکر (رض) و گور شیخ احمد مشهور به ابن حجر، و گور شیخ طبری نزدیک ابن حجر، و گوش شیخ هیبت الله، و گور شیخ محمد صالح قریشی، و گور شیخ ابراهیم چزیری؛ و سایر صحابه و علما و اولیا و شهدا در آنجا بی-شمار است.
و در گورستان دوم، گور آمنه خاتون، مادر حضرت رسول(ص) در گنبدی بود
و گور خدیجه خاتون زوجه حضرت رسول(ص) در گنبدی بود، و گور سید محمد ولی در گنبدی بود، و گورهای سلاطین مصر در گنبدی باشند، و گور عبدالرحمان بن ابی بکر
و گور محمد بن ابی بکر (رض) و گور ماریه، دختر شمعون قبطیه، جاریه حضرت رسول(ص) که مادر ابراهیم بوده، و گور مادر عبدالرحمان، زوجه ابی بکر و سایر صحابه
و علما و اولیا و شهدا در آنجا بسیار است. و گور ابوطالب… و مسجد اجابه و مسجد رایه؛ و مدّعا، و (آن) در بازار باشد از راه عرفات، علامتش دو می ل اند از برابر یکدیگر نزدیک تکیه غوث الثقلین و نجل الحسنین سلطان عبدالقادر گیلانی (قد)، و مدّعا مکان دعا کردن حضرت رسول الله(ص) است و صفا و مروه و سعی و مسجد دارالخیزران که عمر بن الخطاب در آنجا مسلمان شد، و چون حضرت عمر به جهت بیعت، از ناگاه به این مسجد درآمد، حضرت رسول(ص) پشت مبارک خود را به دیوار مسجد که از کوه صفا بود بنهاد، آن دیوار به مقدار پشت مبارکش واپس رفت، اکنون هرکس که درد پشت داشته باشد، چون پشت خود را در آن موضع مبارک گذارد، البته دردش بکلی رفع شود و آن مسجد نزدیک صفا باشد، و خانه امام عباس که از برابر باب عباس باشد، و خانه مذکور الآن مدرسه است، و آن سنگ که سلام کرد بر او اشرف المرسلین ـ صلّی الله تعالی و سلّم علیه و علی آله و اصحابه اجمعین  ـ و راهش راه باب النبی است، و سنگ مزبور را در دیوار نصب کرده اند، و دکان ابی بکر نزدیک آن سنگ بود، و دکان مزبور الآن مسجد است، و مکان توجه طریقت علیّه نقشبندیه خالدیه می باشد و خانه خدیجه خاتون نزدیک دکان بود.
صفت خانه خدیجه خاتون
بابش از طرف جنوب است و حوشی کوچک دارد و در میان حوش، سه باب است.
یکی از طرف مشرق، و یکی در میان مشرق و شمال، و یکی از طرف مغرب. و این باب خانه شخصی باشد، و آن باب که از طرف مشرق است، خانه ای است و در آنجا سه باب است:
باب اول، از طرف چپ، حجره حضرت رسول الله است(ص) و آن حجره گنبدی کوچک است، و در آنجا محرابی باشد، در آنجا نماز بگزارد و دعا کند.
و باب دویم، خانه خدیجه خاتون است و آن گنبدی بود و در آنجا دو محراب شاد، در آنجا نماز بگزارد و دعا کند
و باب سیم، خانه حضرت فاطمه و مولد اوست و آن باب که از طرف مغرب بود، باب مسجد النبی است(ص)، و این مسجد و مسجد دارالخیزران هر دو مکان نماز و مصلحت آن حضرت بود با صحابه های خود و مسجد دارالخیزران را دارالأرقم نیز گویند.
و مکان مصلحت ابوجهل با کفار دارالندوه بوده و آن اکنون مقام حنفی است.
و خانه عبدالله پدر حضرت رسول الله(ص) راهش راه باب علی است ـ رضی الله تعالی عنه ـ و آن خانه گنبدی است و در وی چهار جای باشد، جای مریم دختر عمران، مادر حضرت عیسی۷ و جای حوا، امّ البشر، و جای آسیه دختر مزاحم زن فرعون، و جای ساره خاتون زن ابراهیم خلیل الله. و این زنان همه به نزد آمنه خاتون آمده اند در وقت ولادت آن حضرت(ص).
و این چهار جای که مذکور شد، اکنون به پرده سبز پوشیده اند و در وسط این خانه، سنگی مرمر سفید باشد که در حین ولادت سر مبارک آن حضرت(ص) به آن سنگ آمده و به مقدار سر مبارکش گود شده است و بر بالای آن سنگ شباکی مانند سر مناره ساخته اند وآن را هم به پرده حریر سبز پوشانیده به آب طلا مزیّن کرده اند و خانه مولد علی ـ رضی الله تعالی عنه ـ از بالای مولد حضرت رسول است(ص) و در کوه ابوقبیس نزدیک جای حجر الأسود نماز بگزارد و دعا کند.
کوه ابوقبیس و ثور
بدان که چون خدای تعالی حجر الأسود را از بهشت به زمین فرستاد، اوّل آن را بر بالای کوه ابی قُبیس نهادند بر بالای کوه، کلّه پخته گوسفند بخور و از روی اقتدا به آن حضرت(ص) زیرا که هرکه کله گوسفند بر بالای کوه ابوقبیس بخورد، دیگر آن کس هرگز سرش درد نمی کند.
و کوه شهدا نزدیک کوه ابی قبیس است و خانه عثمان بن عفان، الآن مدرسه است نزدیک باب ابراهیم و از بالای آن خانه ابی قحافه است، مولد ابی بکر، و از بالای آن مولد امام حمزه است ـ رضی الله تعالی عنه ـ. وگورستان شبیکه راهش راه باب ابراهیم است وبه میان بازار می رود از طرف مغرب به قدر ربع ساعتی اقلا، و در آنجا از صحابه و علما و اولیا و شهدا بی شمارند و از بالای آن، از طرف چپ کوهی است که نامش جبل عمر بود و خانه عمر بن الخطاب بر سر این کوه است و آن خانه اکنون خراب است.
و اما آن غار که در کوه ثور باشد و آن در قرآن مجید مذکور است، قوله تعالی: (ثانِیَ اثْنَیْنِ إِذْ هُما فِی الْغار) مسافتش از مکه دو ساعت است و ربع ساعتی است و راهش راه باب الشریف بود از جانب راست قلّه عتیق و آن راه همه کوه سار و سنگلاخ است، مگر اندکی در ما بین دو کوه که آن کوهسار نیست و آن غار دو باب دارد؛ از باب اول داخل شود و آن باب بسیار کوچک است. در آنجا نماز بگزارد و دعا کند و از باب جبرئیل بیرون رود
و آن باب بسیار بزرگ است. باب اوّل از طرف مغرب است، و باب جبرئیل از طرف مشرق و از بالای آن غار هم، غار دیگری است که عبدالله بن عباس ـ رضی الله تعالی عنهما ـ کتاب جلالین را در آنجا تصنیف کرده است [!].
و از بالای کوه ثور جایی است که حضرت رسول(ص) بعد از بیرون آمدن از غار با جبرئیل و ابی بکر آنجا نشسته اند.
کوه نور
و اما کوه نور مسافتش از مکه یک ساعت و ربع ساعتی باشد. راهش راه مسجد الحصب است از بالای جنّه المعلا، و جایی که شکم مبارک آن حضرت(ص) را در آنجا شکافتند از بالای کوه نور است، از طرف راست آنجا مسجدی کوچک است و از طرف چپ نیز مسجدی کوچک می باشد که هیچ یک سقف ندارد و در این مسجد نماز بگزارد و دعا کند.
بعد از آن به قدر ربع ساعتی به طرف قبله رفته، غار حِرا را زیارت کند و آن غاری است که در آنجا سوره اقرأ نازل گشت و حضرت رسول(ص) پیش از مبعث در آنجا عبادت ـ حق سبحانه و تعالی ـ را می کردند در آن غار نماز بگزارد و دعا کند و جای آن درخت که در زیر آن شش تن از عشره مبشّره بیعت کردند، به حضرت رسول(ص)، الآن گنبدی سفید است و آن در قهوه خانه شمیث می باشد و راهش راه جده است از مکه مکرمه تا شمیث شش ساعت و نیم است.
 و در دار العلم مکه مکرمه قبور اولیا را زیارت کند، مثل سید عبدالرحمان خندقی نزدیک گورستان شبیکه و شیخ مارون نزدیک خانه شریف مکه و سید علی بدری نزدیک تکیه شیخ عبدالقادر گیلانی (قد)، و شیخ محمود در راه عمره نزدیک اول خانه های مکه ـ زاد ها الله شرفاً ـ (تا فریم ۵۲).

 [از جده تا ایران]
در بیان منازل راه دریا
از مکه مکرّمه تا شهرجدّا [جده] هجده ساعت است؛ به این ترتیب: قهوه خانه بسطان، یک ساعت و نیم است. قهوه خانه مکتله، دو ساعت است. قهوه خانه سالیم، یک ساعت و نیم است. قهوه خانه شمیت، یک ساعت و نیم است. قریه حدّا دو ساعت است. قهوه خانه بحره، دو ساعت است. قهوه خانه عبد، دو ساعت است. قهوه خانه جراو،
دو ساعت است. قهوه خانه ترکی، یک ساعت و نیم است. شهر جدا، دو ساعت است.
از شهر جدّا تا مصر [یعنی قاهره]، همه دریاست مگر سی ساعت که خشکی باشد. از شهر جدا تا بندر سویس [= سوئز]، اگر در کشتیِ آتشی نشینید شش روز است، و اگر در کشتیِ بادی نشینید در علم خداست. اقلش هشت روز است و اکثرش دو ماه. از سویس تا مصر سی ساعت است. به این ترتیب؛ بئر عجر ثمر، دو ساعت است. قلعه اجرود، دو ساعت است. جبل المُنتع دو ساعت است. بسطاخانه بلعیم دو ساعت است. و بسطاخانه [= پست خانه] جای اسپان چاپارخانه را گویند. بسطاخانه لحفایر چهار ساعت است. شیخ تکروری دو ساعت است. شجره دار الحمره دو ساعت است. بسطاخانه وَبَه چهار ساعت است. بسطاخانه انصوری چهار ساعت است. بسطاخانه اظهر سه ساعت است. شهر مصر سه ساعت است.
از مصر تا دارالفسق! اسکندریه اگر در کشتی بادی نشینید هشت روز است و اگر در کشتی آتشی نشینید یک روز. ما بین اسکندریه تا استنبول اگر در کشتی آتشی نشینید هفت روز است و اگر در کشتی بادی نشینید در علم خدا است. اقلّش چهل روز است، و اکثرش چهار ماه.
از استانبول تا طرابزان، اگر در کشتی آتشی نشینید سه روز است، و اگر در کشتی بادی نشینید در علم خداست. اقلّش ده روز است و اکثرش دو ماه.
از طرابزان تا ارض روم شصت و شش ساعت است. از ارض روم تا دارالصفای خوی هشتاد و یک ساعت است. و از خوی تا ارومی بیست و شش ساعت است، و از ارومی تا ساوجبلاغ مکری شانزده ساعت است. و الله اعلم بالصواب.
 [چند اندازه]
طول گور حوا، ام البشر ـ رضی الله عن ها ـ یک صد و هشتاد و پنج گز است به گز شاهی و بر بالای ناف او گنبدی ساخته اند و گورش در شهر جده است.
طول مسجد ایاصوفیه در اسلامبول که در ما بین قبله شمال واقع است یکصد و بیست و شش گز است به گز شاهی، و عرضش یک صد و شش گز.
طول پلی در ما بین اسلامبول و قلاتیه واقع است، هفتصد و هفتاد و پنج گز است به گز شاهی. و السلام علی من اتبع الهدی. ۱۲۹۶

نتیجه گیری
این رساله، با وجود آنکه اثری فقهی است، اما به جهت اشتمال آن بر نکات تاریخی
و جغرافیایی مورد توجه قرار گرفت و چنان که مشاهده فرمودید، گزارش های خاص آن در باره مسیر حج، شهرهای میان راه و نیز دشواری ها و مشکلات برخی از نقاط و نیز کمبود ها و دارایی های آن بیان شد. حساسیت نویسنده، چنان که بدست آمد، روشنگر برخی از نکات تاریخی و جغرافیایی در اواخر قرن سیزدهم هجری است و بدین ترتیب ما توانسته ایم، معلومات تازه ای را در باره برخی از اماکن تاریخی که بعد ها مورد فراموشی واقع شده، بدست آوریم. 

فصلنامه میقات حج شماره ۹۷

انتهای متن/