فرصت طلایی ایران تا سال ۱۴۲۵/پشت پرده تحریم‌های ۱۰ ساله و فرصت طلایی پنجره باز جمعیتی

گروه جامعه خبرگزاری فارس؛ عطیه اکبری: می‌دانید بر اساس سناریوهای جمعیتی تا سال ۱۴۲۳ جمعیت سالمندی ایران دو برابر می‌شود و یک‌سوم جمعیت ایران را سالمندان تشکیل می‌دهند؟ می‌دانید اندیشکده های نظامی و استراتژیک در آمریکا به ویژگی‌های جمعیتی ایران توجه ویژه می‌کنند و اصلاً دلیل تحریم‌های بی‌سابقه ایران در ۱۰ ساله اخیر ریشه در همین ویژگی‌های جمعیتی دارد؟

بر اساس شاخص‌های موجود، اگر جمعیت سن کار یا مولد جامعه بیشتر از دوسوم جمعیت کل آن کشور باشد، پنجره جمعیتی آن کشور، باز محسوب می‌شود و این شرایط در هر کشوری که به وجود بیاید، فرصتی طلایی برای پیشرفت و توسعه است. ایران در حال حاضر در شرایط “پنجره جمعیتی باز” قرار دارد و درست در همین سال‌های طلایی، کشور با سخت‌ترین تحریم‌ها مواجه است.

شاید با دانستن این نکات اهمیت طرح حمایت از جوانی جمعیت و خانواده بیش‌ازپیش احساس شود. برای تحلیل شرایط جمعیتی موجود، سراغ رئیس دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور رفتیم. دکتر «حسام‌الدین علامه» از سناریوهای جمعیتی ایران می‌گوید و ضمن تأکید بر ضرورت اجرای طرح حمایت از جوانی جمعیت و خانواده معتقد است مسئولان باید از حرکت شتاب آلود و غیر مؤثر در اجرای این طرح پرهیز کنند.

* صرف‌نظر از حواشی و موافقت‌ها و مخالفت‌هایی که پیرامون طرح حمایت از خانواده و جوانی جمعیت وجود داشته و دارد، می‌خواهیم بدانیم چرا مسئله سالمندی جمعیت و جوانی جمعیت اهمیت دارد؟

ببینید مسئله جمعیت و رصد تغییرات جمعیتی از مسائل مهم و راهبردی در حوزه سیاست‌گذاری، برنامه‌ریزی و نظام حکمرانی هر کشوری است. در بحث توسعه باید توجه جدی به رصد ویژگی‌های جمعیتی در حال تغییر جامعه داشت تا بتوان با برنامه‌ریزی بهترین زیرساخت‌ها را برای مواجهه با تغییرات جمعیتی به وجود آورد. دقت کنید که توجه به این تغییرات می‌تواند باعث سرعت پیشرفت کشور و عدم توجه به تغییرات جمعیتی می‌تواند مشکلات فراوانی را برای موجودیت یک دولت و حتی امنیت ملی یک کشور به وجود بیاورد.

*به زبان آمار و ارقام بگویید ایران در حال حاضر ازنظر جمعیتی در چه وضعیتی قرار دارد؟

جمعیت سالمندان ایران در سال ۱۳۵۵ پنج درصد جمعیت کشور بود. ۴۳ سال طول کشید تا جمعیت سالمندی ایران به ۱۰ درصد برسد و دو برابر شود. پیش‌بینی‌ها بر اساس سناریوهای جمعیتی این است که از سال ۱۳۹۸ تا ۱۴۲۳ یعنی طی ۲۳ سال جمعیت سالمندی ایران دو برابرمی شود و به ۲۰ درصد می‌رسد و بعدازآن بازهم شتاب ادامه پیدا می‌کند. طوری که جمعیت سالمندی در سال ۱۴۳۵ از یک‌سوم جمعیت کشور عبور می‌کند و این‌یک زنگ هشدار است.

*این شاخص زمانی در کشورهای دیگر به چه صورتی است؟

دقیقاً نکته مهم شاخص زمانی مدت رسیدن جمعیت سالمندی یک کشور از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد است که یک شاخص مهم و قابل‌مقایسه محسوب می‌شود. در آمریکا ۷۰ سال، در سوئد ۹۰ سال و در فرانسه ۱۲۰ سال طول کشید تا جمعیت سالمندی آن‌ها از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد برسد اما در ایران طی ۲۳ سال این جمعیت از ۱۰ درصد به ۲۰ درصد می‌رسد. سالمندی جمعیت اشاره به نسبت و درصد گروه سالمندی نسبت به سایر گروه‌های جمعیتی دارد. اگر در جامعه‌ای گروه جمعیتی زیر ۱۵ سال کم شود و جمعیت سالمندان افزایش پیدا کند، این کشور به سمت سالمندی جمعیت حرکت می‌کند که در کشور ما این اتفاق دارد می‌افتد.

*چرا رشد جمعیت سالمندی در ایران به این شتاب رسیده است؟

بحث سالمندی جمعیت در ایران به عوامل زیادی برمی‌گردد ازجمله تأخیر در سن ازدواج، کاهش ازدواج، کاهش فرزند آوری به دلیل فاصله‌گذاری زیاد بین تولدها و تأخیر در اولین ولادت، دلایلی ازجمله تجرد قطعی و عدم تمایل به ازدواج به دلیل تغییر در سبک زندگی و سنت‌های غلط مدرنیته، افزایش آسیب طلاق در گروه جوانان و میان‌سال جامعه و مهیا نبودن جو فرهنگی اجتماعی جامعه برای ازدواج مجدد افراد بی‌همسر، زیاد بودن تعداد زوج‌های نابارور در یک جامعه، عدم تسهیلات و پیش‌بینی لازم برای تشویق به ازدواج و فرزند آوری که بسته کامل برنامه‌ریزی برای این امر لازم است. البته در طرح حمایت از جوانی جمعیت به موارد متعددی از راهکارهای تشویقی، فرهنگ‌سازی و تسهیل گری ازدواج اشاره‌شده است.

فرصت طلایی پنجره باز جمعیتی ایران

*بسیاری از کارشناسان اقتصادی نسبت به سالمندی جمعیت هشدار دادند و نگرانی‌هایی در خصوص تبعات اقتصادی آن وجود دارد. در این خصوص توضیح می‌دهید؟

ببینید در دنیا سن مولد بودن از ۱۵ سالگی تا ۶۴ سالگی است. اگر جمعیت سن کار یا مولد جامعه بیشتر از دوسوم جمعیت کل آن کشور باشد، پنجره جمعیتی آن کشور، باز محسوب می‌شود. در حال حاضر کشور ما در دورانی قرار دارد که پنجره جمعیتی آن باز هست. یعنی دوسوم جمعیت کشور نیروی کار و مولد است که می‌تواند به رشد اقتصادی کشور کمک کند. قبل از سال ۱۳۸۵ پنجره جمعیتی ایران بسته بود. چون تعداد جمعیت زیر ۱۵ سال کشور زیاد بود. اما در سال ۱۴۲۵ طبق سناریوهای فعلی، پنجره جمعیتی بسته می‌شود. چون تعداد سالمندان ایران زیاد می‌شود. این دوران ۴۰ ساله یعنی از ۱۳۸۵ تا ۱۴۲۵ یک دوران طلایی برای کشور ما است. شاید برخی فشارهای کشورهای ابرقدرت و تحریم‌های ظالمانه را بتوان در راستای جلوگیری از فرصت دادن به جامعه ایرانی برای استفاده از نیروی کار و پیشرفت کشور قلمداد کرد. همین موضوع نشان‌دهنده اهمیت توازن میان جمعیت مولد و جمعیت سالمند است.

دلیل کمتر شنیده‌شده تحریم‌های ۱۰ ساله اخیر

اندیشکده های نظامی و استراتژیک به ویژگی‌های جمعیتی یک کشور توجه ویژه می‌کنند و تبعات و پیامدهای جمعیتی را رصد می‌کنند و باید گفت متأسفانه تحریم‌های ظالمانه آمریکا در ۱۰ سال گذشته مانعی برای استفاده از فرصت طلایی پنجره جمعیتی باز بود که انشالله با توجه بیشتر به داخل و توسعه بتوانیم از دوران باقیمانده برای توسعه همه‌جانبه کشور استفاده کنیم.

شرط موفقیت طرح حمایت از جوانی جمعیت

*قطعاً با این توضیحات اهمیت طرح حمایت از جوانی جمعیت بیشتر احساس می‌شود!

بله. حتماً برنامه ریزان پیوستی را برای پیش‌بینی نتایج و اثرات اجرای طرح جوانی جمعیت در مباحث شاخص‌های جمعیتی تهیه کردند. اما اگر طرح حمایت از جوانی جمعیت می‌خواهد موفق شود باید به‌صورت هدفمند بستر را برای رفع موانع افزایش جمعیت فراهم کند. با یک مثال توضیح می‌دهم. توجه کنیم که یکی از دلایل اصلی کاهش ازدواج و فرزند آوری موضوع تحصیل و اشتغال بانوان است. خوب آیا ما باید اینجا صورت‌مسئله را پاک‌کنیم و موانعی برای تحصیل و اشتغال بانوان به وجود بیاوریم؟ یا بر اساس تکریم بانوان کاری کنیم که با تفکر نقاد جای بعضی از ترتیبات زندگی تغییر کند و یک هماهنگی و هارمونی بین ازدواج و فرزند آوری با تحصیل و اشتغال اتفاق بیفتد!

آلان سن ازدواج در خانم‌ها به‌طور میانگین به ۲۵ سال و سن ازدواج آقایان به ۲۹ سال رسیده است و فاصله بین ازدواج و فرزند اول به‌طور متوسط حدود ۴ سال است و سن مادر در زمان اولین تولد ۲۸ سال است. باید بررسی کنیم که علت چیست؟ یک علت این است که بسیاری از خانم‌ها به خاطر علاقه به تحصیل و اشتغال قید ازدواج و فرزند آوری را می‌زنند.

راهکار ژاپن برای افزایش جمعیت

پس طرح حمایت از جوانی جمعیت باید بستر را برای رفع موانع ازدواج خانم‌ها فراهم کند و به نظرم باید تغییر در ترتیبات زندگی را فرهنگ‌سازی کنیم. کمک کنیم که فرد با آموختن مهارت‌های ارتباطی سریع‌تر وارد فضای زندگی مشترک و ازدواج شود. یعنی چه کنیم؟ مثلاً با محدود کردن آموزش‌های لازم برای ورود به اشتغال و ورود به تحصیلات دانشگاهی سن تحصیلات مقدماتی دانشگاهی یک خانم را کم کرده، فضا را برای فرزند آوری و ازدواج مهیا کنیم و تحصیلات تکمیلی را به بعد از دوران باروری و اواخر دوران میان‌سالی موکول کنیم. این‌یکی از راهکارهایی است که کشور ژاپن روی آن کارکرده و ترتیبات زندگی را فرهنگ‌سازی کرده است. معتقدم با توجه به شرایط موجود در جامعه باید از هرگونه حرکت شتاب آلود، احساسی و غیرموثر در طرح مربوط به جوانی جمعیت پرهیز کرد.

*منظور شما از حرکت شتاب آلود و غیر مؤثر در اجرای طرح حمایت از جوانی جمعیت چیست؟

به‌طور مثال اگر در مقابله با پدیده سقط‌جنین نگرش رویکردی علمی و همه‌جانبه نگر نداشته باشیم و تبعات حذف غربالگری که البته تأکید می‌کنم در طرح حمایت از جوانی جمعیت، غربالگری به‌طور کامل حذف نشده است، ولی بعضی افراد، از طرفداران حذف کلی سقط‌جنین به بهانه سیاست‌های جوانی جمعیت بودند. اگر ما بیاییم غربالگری را به‌صورت کلی حذف کنیم این موضوع می‌تواند منجر به دنیا آمدن جنین دچار ناهنجاری مادرزادی شود و باعث آسیب روحی به مادر، افزایش طلاق و انصراف از فرزند آوری بیشتر شود.

 به‌طورکلی بگویم اگر سیاست‌های تشویقی ما بدون فرهنگ‌سازی و اقناع افکار عمومی در مورد تبعات و پیامدهای سالمندی جمعیت و رشد منفی جمعیت باشد و نخبگان اقناع نشوند شاید این سیاست‌ها به سرانجام نرسد.

*با نگاهی به نمودار رشد جمعیتی می‌بینیم که در دهه ۶۰ جمعیت کشور رشد قابل‌توجهی داشت. آن رشد جمعیت را چطور تحلیل می‌کنید؟

ما در سال‌های دهه ۶۰ و پس از پیروزی انقلاب اسلامی بیشترین میزان افزایش رشد جمعیت را داشتیم. اتفاقاً آن موقع وضعیت اقتصادی و رفاهی مردم وضعیت مطلوب و ایده آلی نبود ولی نگرش مثبت به آینده و احساس عدالت در جامعه مهم‌ترین عاملی بود که رضایت از زندگی و امید به زندگی را در خانواده‌های ایرانی بیشتر کرده بود و باعث افزایش جمعیت شد. بنابراین ایجاد عدالت در جامعه و تأمین حداقل‌های معیشتی همراه با بسترسازی فرهنگی به نتیجه‌بخش بودن و به ثمر نشستن سیاست‌های جمعیتی کمک می‌کند.

*توصیه و پیشنهاد شما به‌عنوان دبیر شورای ملی سالمندان کشور به مجریان طرح حمایت از جوانی جمعیت  چیست؟

فرهنگ‌سازی در خصوص فرزند آوری و اهمیت خانواده باید از سنین کودکی و به‌صورت غیرمستقیم باشد. من از رسانه‌ها و هنرمندان و نخبگان خواهش می‌کنم که به تبعات و پیامدهای سالمندی جمعیت و رشد منفی جمعیت توجه کنند. به این معنا که با ادامه شرایط فعلی ما از حدود ۲۰، ۳۰ سال به بعد رشد جمعیتی‌مان صفر و بعد منفی می‌شود. این جمعیت کم در حالی است که سن جمعیت سالمند روزبه‌روز بیشتر می‌شود. در آینده ممکن است صندوق‌های بازنشستگی ورشکسته شوند، نیروی کار کمتر می‌شود و این منجر به مهاجرت از کشورهای همسایه به ایران می‌شود که اتفاقاً در سناریوهای جمعیتی در ۳۰ سال آینده کشورهایی مثل افغانستان، پاکستان و عراق کشورهای بسیار جوانی هستند و این منجر به تغییر در بافت فرهنگی و حتی بافت مذهبی می‌شود و حتی می‌تواند مشکلات قومیتی و تجزیه‌طلبانه را در کشور به وجود بیاورد. بحران سالمندی می‌تواند مشکلاتی را برای امنیت و حتی بقای یک کشور به وجود بیاورد. البته نگاه من این است که رشد جمعیت نباید به‌صورت غیرمنطقی افزایش پیدا کند. ما باید تعادل و توازن را بین گروه‌های جمعیتی موجود حفظ کنیم و این می‌تواند یک هدف موردتوافق بین همه نگرش‌های مختلف در کشور باشد.

افزایش سطح سواد سالمندان از ۱۳ درصد به ۴۷ درصد

*صرف‌نظر از اهمیت افزایش جمعیت کشور و ضرورت رسیدن به توازن جمعیت، موضوع مهم دیگر آمادگی ایران برای مواجهه با سالمندی جمعیت است. با توجه به پیش بینی‌ها برای افزیش جمعیت سالمندان، کشور ما چقدر بسترهای موردنیاز برای رفع نیازهای تعداد بالای سالمندان را دارد؟

به نکته مهمی اشاره کردید. ما در کنار تغییرات کمی که در سالمندی جمعیت شاهد هستیم، می‌بینیم یک تفاوت‌های کیفی در مشخصات جمعیت جوان و میان‌سال نسبت به سالمند اتفاق افتاده که تبعات آن را در ۲۰ سال آینده می‌بینیم. در سال ۱۳۴۵ دوسوم جمعیتمان در مناطق روستایی بودند و یک‌سوم جمعیت در مناطق شهری و آلان برعکس شده و دوسوم جمعیت سالمندی در مناطق شهری و کمتر از یک‌سوم در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. سطح سواد جامعه سالمندان ایران از ۹/۱۳ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۴۷ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. علاوه برافزایش سطح سواد توسعه ارتباطات، تکنولوژی، فضای مجازی و رسانه‌ها باعث افزایش سطح توقعات و مطالبه گری شدند.

 یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در آستانه تجرد قطعی در دوران سالمندی

از تغییرات کیفی دیگر اینکه در آخرین سرشماری جمعیت که سال ۱۳۹۵ انجام‌شده است، حدود ۸۰ هزار نفر از سالمندان مجرد قطعی هستند. مجرد قطعی کسی است که از ۴۰ سال عبور کرده و هنوز ازدواج‌نکرده است. در سنین سالمندی یک درصد جمعیت، مجرد قطعی بودند. وقتی به دوران میان‌سالی یعنی ۴۰ تا ۶۰ سالگی نگاه می‌کنیم می‌بینیم که آمار تجرد قطعی در کشور یک‌میلیون و ۵۰۰ هزار نفر است. این افراد با همان وضعیت؛ یعنی تجرد قطعی به دوران سالمندی وارد می‌شوند. همچنین افزایش شدید طلاق در جوانی و میان‌سالی باعث افزایش سالمندان تنها می‌شود.

کاهش بعد خانوار یکی از مسائل مهم دیگر است. در ۵۰ سال قبل شبکه گسترده فامیلی داشتیم. در مواقع بحرانی خانواده‌ها به‌صورت نوبتی از سالمند نگه‌داری می‌کردن. امروزه شاهد خانواده هسته‌ای هستیم. خانواده‌هایی که در آپارتمان‌های کوچک و به‌صورت پراکنده زندگی می‌کنند. همه این‌ها باعث می‌شود آمار سالمندان تنها و زنان سالمند تنها زیاد شود.

*این تغییرات کیفی که در جمعیت سالمندی و سن سالمندان ایران به وجود آمده، چطور به چالش تبدیل می‌شود؟

ببینید کشورهای غربی توسعه متوازن داشتند. یعنی هم در حوزه سلامت و تغذیه و هم در بحث زیرساخت‌ها و مسائل اقتصادی و رفاهی وضعیت خوبی پیدا کردند. آن‌ها ابتدا توسعه‌یافته شدند بعد با پدیده سالمندی جمعیت مواجه شدند. در کشور ما به خاطر رشد بهتر بهداشت عمومی و سلامت، مستعد بودن وضعیت کشاورزی و تغذیه در سال‌های قبل شاهد افزایش امید به زندگی و احتمال بقا در دوران سالمندی بودیم. ولی ما زیرساخت‌های لازم برای مواجهه با جمعیت سالمندی را نداریم که بعضی از این نواقص و چالش‌های پیش روی کشور در این حوزه را اعلام می‌کنم.

هر ۴۰۰ سالمند یک‌تخت مراقبتی

اولاً در فرهنگ ایرانی اسلامی تأکید شده که سالمند در متن خانواده نگهداری شود ازاین‌رو فقط دودهم درصد سالمندان ایران در مراکز اقامتی نگهداری می‌شوند که با اضافه کردن سالمندان معلول و دچار بیماری‌های مزمن روانی تعداد سالمندان حاضر در مراکز مراقبتی ۲۰ هزار نفر می‌شود. در کشور ما به ازای هر ۴۰۰ سالمند یک‌تخت و ظرفیت نگهداری سالمند در مراکز اقامتی وجود دارد. درحالی‌که در کشورهای پیشرفته و توسعه‌یافته به ازای هر ۱۸ سالمند یک‌تخت وجود دارد. درکشورهای توسعه‌یافته متوجه شدند که ایزوله کردن سالمندان در مراکز اقامتی کار درستی نیست برای همین به مراقبت و نگهداری از سالمند در درون خانواده توجه ویژه‌ای کردند و زیرساخت‌های قابل توجهی را فراهم کردند.

بانک اطلاعاتی سالمندان یک نیاز ضروری

اولاً بانک اطلاعات ویژه سالمندان را آماده کردند. دسته‌بندی سالمندان، نیازسنجی آن‌ها و … اطلاعات کاملی از وضعیت سالمندان دارند. کشور ما به‌شدت نیازمند چنین بانک اطلاعاتی است و جای خالی آن احساس می‌شود.

از نظام خدمات داوطلبانه تا بانک زمان

دوم اینکه کشورهای توسعه‌یافته یک نظام خدمات داوطلبانه با رویکرد مسئولیت‌پذیری اجتماعی تعریف کردند که در دوران مدرسه آموزش خدمات داوطلبانه داده می‌شود و امتیازات این‌گونه خدمات اجتماعی ذخیره می‌شود و فرد دانش‌آموز، دانشجو، سرباز، کارمند برای دریافت تسهیلات و دریافت انواع خدمات مالی و اعتباری می‌تواند از امتیاز انجام خدمات داوطلبانه که در پرونده‌اش ذخیره‌شده استفاده کند. آن‌ها می‌دانند به‌شرط انجام خدمات داوطلبانه اعتبار بانکی بالاتری می‌توانند داشته باشند. حتی بیمه‌ها هم در این کشورها خدمات داوطلبانه را تحت پوشش قراردادند.

کشورهای توسعه‌یافته بیمه بانک زمان راه‌اندازی کرده‌اند. به این معنی که خدمات داوطلبانه فرد از دوران مدرسه ذخیره می‌شود و اگر در دوران سالمندی ازکارافتاده شد و نیاز به مراقبت در مراکز نگهداری پیدا کرد می‌تواند به‌صورت رایگان از خدمات استفاده کند.

آن‌ها بیمه مراقبت طولانی‌مدت را به وجود آوردند. همان‌طور که بخشی از حقوق افراد شاغل برای حقوق بازنشستگی و پوشش بیمه پایه و تکمیلی کسر می‌شود، بخش کمی هم برای بیمه مراقبت طولانی‌مدت در دوران سالمندی کسر می‌شود.

موضوع دیگر اینکه در کشورهای توسعه‌یافته انواع مراکز موقت نگهداری سالمند راه‌اندازی شده است؛ مراکز غربالگری ویژه سالمندان که می‌توانند سالمند را چند روز آنجا بستری کنند و چکاب‌های مختلف را انجام دهند. مهدهای تلفیقی وجود دارد که در آن پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها می‌توانند کنار نوه هاشان زمانی را بگذرانند و همه این‌ها به‌سلامت روحی و آرامش سالمندان کمک می‌کند. درمجموع باید گفت در کشورهای توسعه‌یافته حلقه‌های متعددی را ایجاد کردند تا جمعیت سالمندی را در درون خانواده نگهداری کنند. ایران هم علاوه بر پیگیری و اجرای طرح حمایت از جوانی جمعیت باید آمادگی نرم‌افزاری و سخت‌افزاری را برای مواجهه با سالمندانی که روزبه‌روز تعدادشان افزایش پیدا می‌کند ایجاد کند. چون مواجهه با سونامی سالمندان بدون داشتن آمادگی کشور را دچار چالش‌های متعددی می‌کند.