تقابل روحانیت و رضاخان چگونه شکل گرفت/ پادشاهی که نسبت به مرزهای کشور بی تعصب بود

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار تاریخ خبرگزاری فارس، سومین روز همایش ملی «هشتادمین سالگرد اشغال ایران و سقوط رضاخان؛ بررسی علل اشغال ایران و سقوط رضاخان در ۳ شهریور ۱۳۲۰» به دبیری دکتر موسی حقانی، رئیس پژوهشکده تاریخ معاصر در این پژوهشکده با حضور اساتید مختلف حوزه تاریخ آغاز شد. بخش نخست سخنرانی های امروز از اینجا قابل مشاهده است.

در ادامه سخنرانی‌های سومین روز همایش، داود امینی پژوهشگر با موضوع «چالش‌های روحانیت با رضاشاه» طی صحبت‌هایی گفت: در روی کار آمدن رضاشاه در کشور ما روشنفکران نقش عمده داشتند. رضاشاه در ابتدای کودتا و در مسند وزارت جنگی و سردار سپهی تظاهر زیاد به مذهب کرد تا اعتماد روحانیت را جلب کند، چرا که روحانیت و مراجع عظام مخالف حضور او بودند.

وی در ادامه افزود: بنابراین وی در عزاداری سیدالشهدا (ع) دسته قزاق‌ها را راه می‌اندازد و پای پیاده به زیارت سیدالشهدا (ع) می‌رود و در نهایت او قسم می‌خورد که پاسدار مذهب تشیع باشد در واقع همان چیزی که در قانون اساسی مشروطه هم آمده است، اما می‌بینیم که پس از جمهوری خواهی رضاشاه دیگر طور دیگری عمل می‌کند و به بهانه هرج و مرج جامعه دستورالعمل‌های مختلف صادر می‌کند.

امینی با اشاره به قانون‌شکنی رضاشاه در زمینه حوزه‌های علمیه و تقابل او با ماهیت امر به معروف و نهی از منکر، گفت: وی از همان زمان مقابله خود را با دستورات دینی و روحانیت علنی می‌کند. پس از آن رضاشاه مسئله نظام اجباری را مطرح و می‌گوید که سربازان می‌بایست به پادگان‌ها بروند و بعد هم شاهد تحصن و اعتراض علما در قم هستیم.

وی با بیان اینکه برای ختم قائله تحصن روحانیت عملاً رضاشاه در تقابل با روحانیت قرار می‌گیرد، گفت: حرکت‌های رضاشاه ضربه‌ها و هزینه‌های زیادی در زمینه غربی شدن برای کشور داشت. در قضیه کشف حجاب چقدر لباس، کلاه و اقلام ضدفرهنگی به کشور وارد شد، رضاخان می‌خواست زبان کشور را نیز همچون اتاتورک در ترکیه تغییر دهد که با تهدید علما و روحانیت روبه رو شد.

امینی در ادامه افزود: رضاخان تلاش کرد روحانیت را تهدید و محدود کند بنابراین به یک سری حرکات مثل درآوردن آمار ائمه جماعات، طلبه‌ها، مدرسین، مساجد و روحانیت پرداخت، چرا که تصمیم داشت با دین و مذهب مبارزه کند لذا به مساجد دستورالعمل می‌دهد که دیگر ختم‌ها با میز و صندلی برگزار شود تا دیگر روحانیت بالای منبر نروند. وی همزمان قضیه تبدیل کلاه پهلوی به فرنگی را مطرح کرد که آیت‌الله قمی مرجع تقلید بر می‌خیزد حتی تلاش می‌کرد که افکار غرب‌زدگی را به طلبه‌ها آموزش دهد که در همه اینها به استثنای تربیت روحانیون دربار، شکست خورد.

این پژوهشگر در پایان گفت: در نهایت تقابل رضاشاه با دین، مذهب، فرهنگ و روحانیت هر یک بسیار مفصل است که تحقیق زیاد می‌خواهد. رضاشاه زمانی که می‌خواهد قضیه شهریور ۱۹۲۰ اتفاق بیافتد نه در بین روشنفکران، نظامیان، سیاست‌مداران، دانشجویان، حوزویان، عامه مردم و نظامیان حامی برای حفظ حکومت او طرفدار ندارد لذا در عرض چند روز حکومتش بر باد رفت و این نتیجه چکمه پوشی و دیکتاتوری رضاشاه است.

* سیاست کشف حجاب به انقطاع بین مردم و نابودی سیاست اجتماعی بدل شد

محمود ذکاوت، پژوهشگر نیز در ادامه همایش درخصوص بحث چالش‌های کشف حجاب و نقش آن سقوط پهلوی اول بیان کرد: از جمله عوامل سقوط رضاشاه و به تعبیری دیگر تغییر در عناصر قدرت در دوره پهلوی اول را باید در مواجهه قدرت با سنت و ساختارهای اجتماعی ایرانیان دانست. در واقع قدرت در عصر پهلوی در عصرهای مختلفی مواجهه با سنن و نهادهای اجتماعی ایرانیان را در دستور کار خود قرار داد. اگرچه دولت در بخش‌هایی از این رویارویی موفق بود و توانست به بخشی از اهداف خود در تغییر سبک زندگی و سنن اجتماعی ایرانیان موفق باشد ؛اما چالش‌های برنامه‌ها و سیاست‌های قدرت در این دوره عملاً رابطه آن و جامعه را از هم گسیخت، طوری که دولتی که آمده بوده تا امنیت آفرین باشد، از قضا به عکس خود بدل و شدیدترین ناامنی تاریخ معاصر ایران را رقم زد و در عمل سرمایه اجتماعی قدرت نزد مردم را به محاق برد.

وی افزود: سیاست‌گذاری و برنامه در عصر پهلوی اول ، زمان و تداوم را در نظر نداشت. همه چیز برنامه‌ریزی شده بود تا آنی و سریع ایران سنتی را به عصر مدرن وارد کند. بنابراین طبیعی‌ترین نتیجه این تغییرات انقطاع بین مردم و قدرت بود. در این میان از جمله برنامه قدرت برای جامعه ایران سیاست‌های پوشش بود که آن هم متکی بر اصلی بود که تغییر ظاهر را منتج به تغییر باطن می‌دانست و منع و کشف حجاب اوج این سیاست‌ها بود.

ذکاوت اشاره کرد: سیاست کشف حجاب چالش‌ها و تضاهای متعدد و گسترده‌ای را بین مردم و قدرت ایجاد کرد که در نهایت به انقطاع بین آن‌ها و نابودی سرمایه اجتماعی بدل شد. این چالش‌ها در قالب مقاومت مردم دربرابر سیاست‌های کشف حجاب به ظهور رسید.

این پژوهشگر تأکید کرد: دورزدن قانون و عدم شرکت با زنان حقیقی در مجالس کشف حجاب توسط رجال دولتی از جمله روش‌های مقاومت مردم در برابر قانون کشف و منع حجاب بود. همچنین خانه‌نشینی زنان در این دوره ابزاری برای مقاومت دربرابر این سیاست‌ بود. ترک تحصیل نیز در ادامه در دستور کار دختران برای فرار از الزام دولت مبنی بر کشف حجاب بود.

وی در پایان عنوان کرد: مقاومت زنان در قبال سیاست کشف حجاب پهلوی به سطحی از مقاومت رسید که چالش جدی با قدرت ایجاد کرد. این چالش‌ها باعث ناکارآمدی سیاست‌های قدرت در حوزه زنان شد و به عبارت دیگر برنامه‌های ادعایی قدرت برای به عرصه اقتصاد و حوزه عمومی آوردن زنان به ضد خودش بدل شد و زنان بیشتر خانه‌نشین شدند.

*پاسخ به برخی شائبه ها درباره مدرنیته رضاخانی/ پادشاهی که به مرزهای ایران بی تعصب بود

محمدعلی بهمنی قاجار، پژوهشگر تاریخ معاصر درباره رضاشاه و تمامیت ارضی ایران با اشاره به ضایعه درگذشت دوستان تاریخ پژوهش چون دکتر رحیم نیک بخت به دلیل کرونا گفت: به ادعای برخی دوستان تاریخ نگار اگر رضاشاه نبود، ایرانی نبود و رضاشاه بود که با ایجاد ارتش و ساختارهای مدرن تمامیت ارضی ایران را حفظ کرد!

وی در ادامه افزود: نیروهای نظامی ایران قبل ازرضاشاه هم بودند مثل ژاندارمری و پلیس و مدرسه نظام شک و  تردیدی دراین نیست، همان نیروی قزاقی که رضاخان از دل آن بیرون آمد، مدرن و آموزش دیده بود. پس اینطور نیست که نیروهای نظامی را رضاخان درست کرد، ادعای واهی است و پایه های قشون مدرن در دوره محمدشاه توسعه یافته و بعد در دوره ناصرالدین شاه توسط امیرکبیر و بعد هم مشروطه وجود داشت.

بهمنی قاجار یادآور شد: درمدرسه نظام مشیرالدوله بیشتر نظامیان برجسته دوره پهلوی مثل رزم آرا آنجا تعلیم پیدا کردند. با توجه به این وضعیت نیروی نظامی شالوده اش بوده و ما پیش از رضاشاه با تجزیه طلبی در ایران مواجه نبودیم. ما سه دسته نیرو داشتیم که خودسر و معاند بودند، اول شورشی و گریز از مرکز با محدوده قلمرو کم وسعت و سپس یک سری حکومت های محلی و موروثی مثل شیخ خزعلی و سوم هم یک سری خودسرهایی که به انگیزه ای مختلف ایجاد شده بودند.

وی بیان اینکه هر سه این نیروها به نوعی مخرب برای دولت مرکزی بودند اما در هر صورت هر دولتی در ایران تا حدودی تثبیت می شد، آنها را سرکوب می کرد، افزود: اینکه از رضاشاه بزرگنمایی می کنند که او با پوتینش ایران را نجات و دور تا دور ایران را تجزیه طلبی گرفته و دولت مرکزی نیرومند ساخت، اغراق و بزرگنمایی است درست است که ارتش مدرن در این دوره توسعه یافت و خودسران محلی سرکوب شدند اما این روند همیشه در تاریخ ایران بوده و قبل از رضاخان هم به طور پیوسته انجام می شده است.

وی درباره مرزهای بین المللی ایران گفت: رضاشاه وارد فضایی شد که بسیار مورد زیان ایران بود چرا که هر آنچه شوروی ها می خواستند درباره مرزها به آنها داد. همچنین رویکردی که رضاشاه درباره تمامیت ارضی ایران در ارتباط با ترکیه و شوروی و افغانستان  پی گرفت خیلی نامناسب بود و باعث ضرر به ایران شد او هیچ حساسیتی نسبت به مرزهای ایران نداشت.

در این همایش، صاحب‌نظران حوزه تاریخ معاصر از جمله دکتر منوچهر محمدی، دکتر موسی نجفی، دکتر مجید تفرشی، استاد خسرو معتضد، دکتر محمدحسن رجبی، مهندس عباس سلیمی نمین، دکتر جواد منصوری، دکتر یعقوب توکلی، مسعود رضایی، دکتر محمد ملک‌زاده، دکتر رضا قریبی، دکتر مصطفی جوان، دکتر جواد حقگو، دکتر علی قربان‌پور دشتکی، محمدعلی بهمنی قاجار، دکتر مجید احمدی کچایی، دکتر سیدمصطفی تقوی، حجت‌الاسلام محمدصادق ابوالحسنی، دکتر مجید صادقانی، مهرزاد بختیاری‌منش، دکتر مرتضی باقیان، سیدهاشم منیری، محمدرضا چیت‌سازیان، مریم‌السادات حسینی، روح‌الله امین‎‌آبادی، سیدمرتضی حسینی، دکتر مظفر شاهدی، دکتر رضا حجت، مرتضی حافظی، حسین مولایی، رضا سرحدی، محمود ذکاوت، زهرا سعیدی، جواد عربانی، داوود امینی، سارا اکبری، امیر مکی و نعمت‌الله عاملی به واکاوی اوضاع ایران و مردم این سرزمین در دوره سلطه رضاخان خواهند پرداخت. همچنین گفت‌وگوی منتشرنشده‌ای از مرحوم علی‌اکبر رنجبر کرمانی پخش خواهد شد.