عدم استفاده از گروه‌های جهادی در رفع تنش آبی روستاها/ آیا برخی کارهای وزارت نیرو پویش و نمایش است؟

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از خبرنگار اقتصادی خبرگزاری فارس، خداوند در قرآن آب را یکی از نعمت‌های الهی برشمرده است و آن را باعث زندگی و شادکامی انسان قرار داده، به‌طوری‌که در سوره طه آیه ۵۳ روی این مطلب تأکید می‌کند و می‌فرماید: “همان خداوندی که زمین را برای شما مهد آسایش قرار داد و راه هایی در آن ایجاد کرد و از آسمان آبی فرستاد و ما به وسیله این آب انواع گوناگون از گیاهان مختلف از خاک تیره برآوردیم”

کلمه ماء ۶۶ بار در قرآن کریم به کار رفته است. آب علاوه بر خاصیت حیات‌بخشی، خاصیت مهم پاک‌کنندگی را نیز داراست. خداوند متعال در سوره فرقان آیه ۴۸ می‌فرماید: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُوراً» و همچنین در سوره روم آیه ۵۰ از باران به‌عنوان رحمت الهی یاد می‌کند و می‌فرماید: به آثار رحمت الهی بنگر که چگونه زمین را بعد از مردنش زنده می‌کند. رسول اکرم (ص) از آب به عنوان سرور مایعات یاد می‌کنند.

با توجه به اهمیت غیر قابل انکار مایع حیات، حکومت‌های اسلامی در زمینه تامین آب شرب سالم برای مردم وظیفه دارند و می‌بایست این وظیفه را به بهترین نحو به انجام برسانند. در ایران و پس از انقلاب اسلامی مسئله تامین منابع آبی جزء لاینفک توسعه زیرساخت‌ها در طول ۴۳ سال گذشته قلمداد شده و پیشرفت‌های شگرفتی در این حوزه اتفاق افتاده است.

با وجود حرکت به سمت پیشرفت‌های شگفت‌انگیز در این حوزه، همچنان برخی کم و کاست‌ها به خصوص در حوزه آب روستایی مشاهده می‌شود که با اتکا به شیوه‌های صحیح حکمرانی آب باید در جهت رفع این موارد کوشید.

بر همین اساس، به منظور بررسی شرایط آب روستایی کشور به سراغ محمد همت، پژوهشگر حوزه آب و فناوری های نوین آبی رفتیم تا پیرامون این مسئله با وی به گفتگو بنشینیم.

مشروح این گفتگو به شرح ذیل است:

*۱۳ هزار روستا با مشکل تنش آبی دست و پنجه نرم می‌کند

فارس: بخش قابل توجهی از جمعیت کشور در مناطق روستایی متمرکز شده است، متاسفانه در سال‌های اخیر امکانات زیرساختی در این حوزه‌ها به طور قابل توجهی رشد نکرده و یکی از این زیرساخت‌ها مد نظر مسئله آب است. در ابتدای گفتگو ممکن است مختصری در مورد آب روستایی و متولی آبرسانی به روستاها توضیح بفرمایید؟

همت: متولی کلی حوزه آب و به تبع آن آبرسانی به شهرها و روستاها، چه در حوزه آب و چه در حوزه فاضلاب در سطح ملی وزارت نیرو و به طور خاص معاونت آب و آبفا این وزارت است و وظیفه خدمات دهی به مشترکان برعهده شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور است که در استان­های مختلف در قالب شرکت آب و فاضلاب هر استان صورت می­‌گیرد.

البته تا حدود دو سال پیش متولی آب و فاضلاب روستایی شرکت­های آب و فاضلاب روستایی بودند که  ساختارشان تماما دولتی بود، ولی از سال ۹۸ به این سو فرآیند ادغام شرکت­های آب و فاضلاب روستایی با شرکت های آب و فاضلاب شهری، شروع شده که در حال حاضر این فرآیند به طور کامل و در تمامی استان ها صورت پذیرفته است. بنابراین متولی آبرسانی و ارائه خدمات در حوزه آب و فاضلاب در استان­های مختلف، شرکت­های آب و فاضلاب استانی هستند.

فارس: با توجه به اینکه از لحاظ ساختاری مشخص شد، متولی این حوزه در کشور کدام نهادها هستند، باید بپرسیم، عملکرد این شرکت‌ها چگونه بوده است. به نظر می‌رسد، تعداد روستاهای فاقد آب شرب در کشور بتواند موید این امر باشد.در حال حاضر چه تعداد روستای فاقد آب شرب در کشور وجود دارد؟

همت: بینید به طور کلی در حوزه آب شرب به ۲ مشکل اصلی کمی و کیفی می­‌توان اشاره نمود. یعنی مشکلات یا در حوزه کمیت آب و به عبارتی وجود و یا عدم وجود آب کافی تعریف می­شود و یا در حوزه کیفیت آب تعریف می­شوند یعنی آب وجود دارد، ولی کیفیت مطلوب را ندارد. اصطلاحا می­‌گوییم فلان استان یا شهر و یا روستا دارای تنش کمی و یا تنش کیفی است و یا هردو مورد به صورت توامان حادث شده است.

با تعریف گفته شده می توان دریافت که تعداد میزان روستاهای دارای تنش آبی نسبی بوده یعنی یک روستا ممکن است امسال دارای تنش آبی باشد، ولی در سال قبل آن این گونه نبوده است یا بالعکس. بنابراین جهت رسیدن به دقیق عبارت آبرسانی پایدار تعریف می‌­شود که در ذیل آن می­‌گویند در یک افق ۲۰ ساله یا ۵۰ ساله با در نظرگیری مولفه‌­های گوناگون به فلان شهر یا روستا آبرسانی پایدار صورت پذیرفته است. به صورت کلی حدود ۱۳ هزار روستا دارای اولویت تشخیص داده شده که برنامه‌ریزی خوبی در حوزه تقنین و بودجه‌ریزی در مجلس برای رفع مشکلات آبی این روستاها صورت پذیرفته است. اگر در دولت قبل، به جای تمرکز بر روی پویش تشریفاتی و بی خاصیتی مثل الف ب، بر روی موضوع آبرسانی روستایی تمرکز شده بود، الان یک قسمت قابل قبولی از مسیر طی شده بود.

*ادغام آب و فاضلاب شهری و روستایی منجر به اتفاق جدی نشد

فارس: با وجود نهادهای عریض و طویل متولی مسئله آب روستایی در کشور دلیل وجود این تعداد به نسبت زیاد روستاهای دارای تنش آبی در کشور چیست؟

همت: قبل از پاسخ به این سوال سوال ذکر یک نکته بسیار ضروری است. اول اینکه در قریب به ۴۳ سال بعد از انقلاب اسلامی کار بسیار شگرف و بزرگی در حوزه توزیع عادلانه امکانات صورت پذیرفته است. به طوری که در موضوع بحث ما که آب شرب می‌پردازد پیش از انقلاب تقریبا هیچ روستای دارای آب شرب بهداشتی به این معنا که آب تصفیه و سپس توسط خطوط توزیع به درب منزل مردم برده شود، وجود نداشته است، ولی در حال حاضر شاخص برخورداری از آب شرب سالم در روستاهای کشور قریب به ۸۲ درصد است. یعنی ۸۲ درصد روستاهای ما از نعمت آی شرب سالم بهره­‌مندند که میانگین این شاخص در دنیا ۵۳ درصد است. ولی به هر حال از دیدگاه نظام اسلامی وجود حتی یک روستای فاقد آب شرب نیز برازنده نیست.

فارس: بله وقتی که حضرت علی (ع) تامین آب شرب سالم برای مردم را از جمله شاخص‌های عملکرد مناسب بر می‌شمارد، طبیعی است حتی یک روستای فاقد دسترسی به آب قابل قبول نیست.

همت: در خصوص سوال شما از دیدگاه­های متفاوتی می­‌توان این موضوع را بررسی نمود. اگر از دیدگاه مدیریتی و ساختار حکمرانی آب به موضوع نگاه شود یک دلایل اصلی آن مدیریت دولتی حاکم بر ساختار آب روستایی تا پیش از ادغام در شرکت­های آب و فاضلاب شهری می‌­توان اشاره نمود که بعضا کار به جایی رسیده بوده که هزینه­‌های جاری ساختار آب و فاضلاب روستایی تامین نمی­‌شد چه برسد به گسترش و توسعه خدمات به روستاها.

پس از ادغام آب و فاضلاب روستایی به ساختار شرکت­های آب و فاضلاب روستایی نیز علی رغم برخی فواید، اتفاق جدی ای در این حوزه نیفتاد. دلیل اصلی این موضوع از دیدگاه بدنه شرکت­های آب و فاضلاب تفاوت میان قیمت تکلیفی و تمام شده تولید و توزیع آب است. یعنی به عنوان مثال قیمت تولید آب برای فلان استان ۱۲۰۰ تومان به ازای هر متر مکعب است، ولی قیمت فروش آن ۷۰۰ تومان است که این تفاوت قاعدتا باید از سوی دولت که قیمت را تکلیف می­‌کند جبران شود که تا به امروز این اتفاق نیفتاده است.

*در صورت تحقق اعتبارات قانون بودجه امسال، مشکلات نیمی از روستاهای دارای تنش کشور، حل می‌شود

فارس: پس ردپای نظام تعرفه‌گذاری غلط در حوزه آب هم دیده می‌شود؟

همت: همین موضوع باعث زیان شرکت­های آب و فاضلاب شده است. یعنی اسماً شرکت­های آبفا خصوصی هستند، ولی بنا بر دستورالعمل­های دولتی اداره می­‌شوند. نکته دوم عدم مشارکت بخش مردمی و خصوصی در ارائه خدمات آب و فاضلاب است. جهت شفاف تر شدن این موضوع یک مثال بیان می‌کنم. تعداد زیادی روستا وجود داردکه می‌­توان تجهیزات و تاسیسات تامین و تصفیه آن به صورت خودگران و مستقل اداره نمود که اصطلاحا به آن تاسیسات محلی گفته می‌­شود یعنی کار را به دست خود مردم بسپاریم و شرکت­های آب و فاضلاب صرفا نقش حاکمیتی و نظارتی بر حسن انجام کار داشته باشند. ولی الان چه می‌کنیم؟ آب را از کیلومترها دورتر با هزینه‌­های گزاف تصفیه و به روستای مورد نظر منتقل می‌کنیم در صورتی که همان روستا ممکن است خود در کنار یک منبع تامین مطمئن آب از قبیل رودخانه، چاه آب و… باشد. این الگو در خیلی از کشورها در حال انجام است در خیلی از مناطق ایران قابلیت پیاده سازی دارد.

* پول کشور را صرف افتتاح های پرسر و صدای الف ب کردند

فارس: در بخشی از صحبت­هایتان فرمودید که کارهای خوبی در مجلس شورای اسلامی برای آبرسانی به روستاها صورت پذیرفته است. اساسا مجلس به عنوان یک نهاد تقنینی چگونه به این مسئله ورود کرده است، یعنی امکان‌پذیر است کمی این مسئله را باز کنید؟

همت: یکی از اتفاقات مبارک و می‌توان گفت بی‌سابقه در قانون بودجه سال ۱۴۰۰ در مجلس شورای اسلامی ، توجه ویژه به حوزه آب و فاضلاب بوده است به طوری که در صورت تحقق صد درصدی اعتبارات منظور در قانون بودجه در یک بازه زمانی ۲ ساله، می‌­توان شاخص برخورداری از آب شرب روستایی را به ۱۰۰ درصد رساند.

در اعتبارات امسال حدود ۷۳۰۰ میلیارد تومان صرفا برای آب روستایی دیده شده که با این اعتبار می‌­توان مشکل آب ۷۰۰۰ روستا را مرتفع نمود. در صورت تداوم این نگاه مبارک در مجلس، مابقی روستاهای دارای اولویت از مجموع ۱۳ هزار روستای اولویت دار، می تواند در قالب لایحه بودجه ۱۴۰۱ پوشش داده شوند.

البته در حوزه محرومیت زدایی هم اعتبارات قابل ملاحظه‌­ای برای موضوعات مرتبط با آب روستایی در نظر گرفته شده که با توجه به احتمال مشارکت ظرفیت گروه­های جهادی و مردمی، باعث امیدواری بسیار برای حل مشکلات آب روستایی به صورت دائم شده است. تمام این ها به شرطی است که یک منطق حرکتی در سیر اقدامات آبفا در راستای استفاده از گروه های پرانگیزه جهادی و مردمی صورت گیرد و مردم در این فرایند مشارکت جدی داشته باشند.

در مدیریت قبلی وزارت نیرو متاسفانه آنچه دیده شد تمرکز بر روی حاشیه های بی خاصیت مثل پویش الف ب و عدم بهره گیری از نیروهای جوان و جهادی بود.

من به جد از مجلس محترم و سایر نهادهای نظارتی می خواهم به موضوع هزینه‌های صورت گرفته در مدیریت پیشین وزارت نیرو در پویش الف ب و سایر تصمیمات ویرانگر در حوزه آب و برق ورود کرده و نسبت به شفاف سازی این مسائل اقدام کنند. پول کشور را صرف افتتاح های پرسر و صدای الف ب کردند و مردم را درگیر این حجم از مشکلات در حوزه آب و برق کردند. اسم خودشان را هم اساتید مدیریت منابع می گذاشتند و نسخه نویسی هم می‌کردند!

*فقط در مواقع بحرانی یا برای رفع عوارض سومدیریت، به یاد گروه های جهادی افتاده ایم

فارس: مشارکت ظرفیت گروه‌های جهادی که در اظهاراتتان به آن اشاره کردید، جزء ظرفیت‌های بی‌نظیری است که بارها مورد تاکید مقام معظم رهبری قرار گرفته است. لطفا بیشتر در خصوص نقش گروه­های جهادی و نوع کمکی که می‌­توانند در مسیر رفع تنش آبی در حوزه روستایی بکنند توضیح بدهید؟

همت: ما در کشورمان ظرفیت مردمی، بی نظیر و عظیمی به نام گروه­های جهادی و مردمی داریم که متشکل از جوانان دغدغه مند، دلسوز، عمدتا تحصیلکرده و متخصص هستند. با اطمینان و اطلاع می‌­گویم داشتن چنین ظرفیتی آرزوی هر کشوری است. متاسفانه ما هر موقع که دچار مشکل یا بحران شدیم، یاد گروه­های جهادی و مردمی افتادیم. بعضا با سوء مدیریت برخی مدیران بحرانی آفرین شده و بعد یاد گروه­های جهادی افتادیم. به نظرم این نوع نگاه، بسیار حداقلی بوده و ظلمی به این ظرفیت عظیم و مردمی کشور است. چرا نباید از این ظرفیت به غیر از حوزه اجرا در حوزه­های مدیریتی، سیاستگذاری، نظارتی و سایر استفاده نمود.

فارس: چرا در شرایط عادی از این ظرفیت برای اجرای کارهای روی زمین مانده استفاده نشده است؟

همت: ببینید پول، امکانات، اختیارات قانونی و سایر منابع در اختیار دستگاه اجرایی است این هنر مدیران است که عناصر جهادی و متخصص در راستای حل مشکلات سازمانی و ایضا ارتقا سطح کیفی سازمان خود استفاده کند. نباید استفاده از این ظرفیت در حد شعار باقی بماند. پیشنهاد جدی بنده به مدیران تازه نفس دولت جدید بالاخص وزارت نیرو این است که این ظرفیت چه در ساختار مدیریتی و چه در جایگاه­های اجرایی در استان ها، نهایت استفاده را ببرند.

استفاده از این ظرفیت جوان علاوه بر کاهش هزینه­‌ها، باعث تربیت نیروی انسانی کارآمد برای خود مجموعه نیز خواهد شد. وزارت نیرو ظرفیت عظیمی برای پرورش این نیروهای کارآمد دارد که به نظرم در هشت سال گذشته به صورت کامل مغفول مانده است. اگر از این ظرفیت ها به طریق صحیح در سالهای گذشته استفاده می شد و فرایند پرورش آنها نیز به صورت نظام مند در دستور کار قرار می گرفت، شاید اکنون با این حجم از بی درایتی های مدیریتی و مشکلات روبرو نبودیم. شاید اکنون می توانستیم در بدنه وزارت نیرو، شاهد وجود جوانان دغدغه مند و پر انرژی باشیم. اما آیا حالا هم چنین است؟

فارس: آیا تا کنون استفاده از ظرفیت گروه­های جهادی در طرح­های آبرسانی به معنای واقعی کلمه تحقق پیدا کرده و این ظرفیت عظیم در مسیر توسعه زیرساخت‌های کشور هدایت شده است؟ علت بیان این پرسش را با مثالی روشن می‌کنم، ما در حال حاضر موتور جت به نام نیروهای جهادی داریم، آیا این موتورجت بر روی تجهیزات مناسبی نصب شده تا از حداکثر ظرفیت موجود بهره‌ببرد؟

همت: نکته اول اینکه اگر برنامه ریزی  مدیریتی، زمان صرف شده و پول پرفشاری که برای نمایش های تبلیغاتی مثل الف ب به هدر دادند را صرف آموزش، پرورش و جهت دهی نیروهای جوان جهادی می کردند، امروز ما علاوه بر داشتن سرمایه انسانی مجرب و جوان، بسیاری از مشکلات موجود را نداشتیم. تمام وقت یک عده ای صرف راه اندازی پویش شد. آیا واقعا کار وزارت نیرو، راه اندازی پویش و چاق کردن کمپین و هدر دادن منابع مالی برای آن است؟

نکته دوم اینکه تا آنجایی که بنده اطلاع دارم به نسبت ظرفیت عظیم گروه­های جهادی بسیار اندک استفاده شده است.  با توجه به اعتبارات آب روستایی و همچنین اعتبارات محرومیت زدایی منظور در قانون بودجه می­بایست خیلی بیش از این­ها فعال باشند، ولی متاسفانه اقدام موثری در راستای تعامل گسترده بین شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور و گروه­های جهادی دیده نمی­‌شود.

گاه بی گاه خبر از تفاهمات منعقد شده بین متولیان گروه­های جهادی و شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور در رسانه­‌ها گاه منتشر می‌­شود، ولی در عمل علی رغم آمادگی گروه­های جهادی، اقدام موثری از سوی دستگاه­های اجرایی در راستای به کارگیری ظرفیت­ گروه‌های جهادی صورت نگرفته است.