آیین‌هایی از جنس اخلاص در خراسان‌جنوبی | از بیل‌زنی ۲۰۰ ساله خوسفی‌ها تا سنگ‌زنی درخشی‌ها

خبرگزاری فارس- خراسان‌جنوبی؛ محرمی دیگر از راه رسید و دوباره بیرق سیاه بر سر هر کوی و برزنی در شهر و روستا برافراشته شده تا یاد امام حسین(ع) را در دل های عاشقانش زنده نگه دارد. امروز با گذشت ۱۴۰۰ سال از واقعه عاشورا همچنان از کوچه پس کوچه‌های هر کدام از شهرهای کشور صدای یا حسین(ع) به گوش می‌رسد و رنگ و بوی عزا و ماتم در هم پیچیده است.

همزمان با ماه محرم، شور حسینی با برگزاری آیین‌های سنتی و مذهبی برپا شده و هر کسی با هر توانی و با برتن کردن لباس عزا و ریختن اشک ماتم و ندای «لبیک یا حسین» دلش را به عشق بی‌کران حسین (ع) گره می‌زند.

مردم استان خراسان‌جنوبی نیز آیین‌ها و آداب متنوع و مختلفی را در ماه‌های محرم و صفر برگزار می‌کنند که گویای ارادت خاص و ویژه مردم این استان به سید و سالار شهیدان اباعبدالله الحسین (ع) است.

آیین‌های عزاداری مطابق با رسوم، آداب و سنت‌ها در مناطق مختلف این استان متفاوت است و در همه این آیین‌ها می‌توان جلوه‌ای از شور و اشتیاق و محبت به سالار شهیدان را مشاهده کرد.

تعداد ۱۰ آیین سنتی عزاداری شناخته‌شده در خراسان‌جنوبی وجود دارد. هرچند شیوع کرونا، آیین‌های عزاداری محرم را نیز همچون دیگر مراسم‌ها و برنامه‌های ملی و مذهبی تحت تأثیر قرار داد اما عزاداران حسینی تلاش کردند با رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی و با محدودیت و جمعیت کم برخی از این آیین‌ها را اجرا کنند.

علم‌بندان؛ نشانی از ۱۰۰ سال دلدادگی به عزای حسین(ع)

علم‌بندان یکی از آیین‌های کهن عزاداری ماه محرم در خراسان‌جنوبی است؛ این آیین در ابتدای ماه محرم برگزار می‌شود به گونه‌ای که غالب مردم به خصوص سادات عزاداری ماه محرم را با برگزاری این آیین آغاز می‌کنند.

علم‌بندان به این گونه است که بر تیری چوبی به ارتفاع سه تا پنج متر پارچه‌های سیاه انداخته و سادات و بزرگان محل یا روستا در مقابل مسجد گرد هم آمده و پارچه سبز آویخته و نمادی می‌سازند از علم کربلا و آن‌گاه آنان که قدرت مناسب و اندام ورزیده‌ای دارند علم را در دست گرفته و به عزاداری و نوحه‌خوانی می‌پردازند.

همچنین در دهه اول محرم و شب‌های تاسوعا و عاشورا جوانان و عزاداران با مداحی و مدیحه‌سرایی پشت سر علم در کوچه‌ها به راه می‌افتند.

تعزیه؛ هنری با قدمت ۵۰۰ ساله

هنر تعزیه یک از هنرهای کهن در ایران و یکی از قانون‌مندترین هنرهای نمایشی در جهان است، این هنر نمایش مظلومیت امام حسین(ع) و ۷۲ تن از یارانشان در صحرای کربلا است و ایرانیان برای تبیین واقعه کربلا از ابزار تعزیه به عنوان یک ابزار قدرتمند برای اثرگذاری بیش‌تر بر مخاطبان برای بیان واقعه با استفاده از روایات و مقاتل استفاده کردند.

هنر تعزیه در تمام نقاط ایران از دیرباز اجرا می‌شده و خراسان‌جنوبی هم در این زمینه مستثنا نیست و قدمت این هنر در استان به بیش از ۵۰۰ سال قبل بر می‌گردد، هنر تعزیه در این استان مانند سایر نقاط کشور دارای قدمتی دیرینه و کهن است به گونه‌ای که تعزیه‌خوانی در خراسان‌جنوبی بیش‌تر جنبه موروثی و خانوادگی داشته و از پسر به پدر و از برادر به برادر انتقال یافته است و سندهای تعزیه‌خوانی هم به همین شکل سینه به سینه به تعزیه‌خوان‌های امروزی رسیده است.

هنر تعزیه در خراسان‌جنوبی بر خلاف شهرها، در نقاط روستایی گسترش بیش‌تری یافته و هرساله در دهه اول ماه صفر و ماه محرم تعزیه‌های مختلفی مانند تعزیه حر، تعزیه ظهر عاشورا، تعزیه طفلان مسلم، تعزیه اسرای کاروان کربلا، تعزیه حضرت عباس(ع) در مساجد و حسینیه‌ها اجرا می‌شود.

هر ساله همزمان با آغاز ایام ماه محرم مراسمات تعزیه‌خوانی در نقاط مختلف خراسان‌جنوبی برگزار و در این نمایش مذهبی تلاش می‌شود تا مردم با وقایع صحرای کربلا و روز عاشورا آشنا شوند.

بیل‌زنی خوسفی‌ها با قدمتی ۲۰۰ ساله

بیل‌زنی یکی از میراث‌های معنوی مردم شهر خوسف است که نشان از عشق بی‌نهایت آن‌ها به امام حسین(ع) دارد و این مراسم نماد حزن بی‌پایان مردم این دیار برای شهدای صحرای کربلا است که هر سال در روز عاشورا و تاسوعا خود را در میان سیل عزاداران حسینی جلوه‌گر می‌کند.

مراسم بیل‌زنی با قدمت ۲۰۰ تا ۲۵۰ ساله خاص شهر خوسف است که در ظهر عاشورا برگزار و در این آیین عده زیادی از مردم که بیش‌تر آن‌ها از کشاورزان شهر خوسف هستند در محل حسینیه این شهر جمع می‌شوند و سر بیل‌های خود را با نظم خاصی به صورت هماهنگ به هم می‌زنند که سر و صدای ایجاد شده تداعی‌کننده واقعه عاشورا است.

افراد بیل در دست، دایره‌وار در کنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان می‌‌برند و هر فرد در حال حرکت به هوا پریده و تیغه‌ بیل‌ها را به هم می‌‌زنند و همه یک صدا و با آهنگی مخصوص می‌گویند «حیدرعلی» و همزمان بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می‌خورند.

بیل‌زنی در میان مردم خوسف نماد تدفین شهدای کربلا و یادآور تدفین پیکرهای آسمانی آن‌ها توسط طایفه بنی‌اسد است که این طایفه در روز ۱۳ ماه محرم پیکرهای آسمانی شهدای کربلا را در میان حزن و اندوه به خاک سپاردند.

به‌هم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کفر و لشکریان امام حسین(ع) است که جنگ لشکریان یزید بر علیه لشکر امام حسین(ع) را نشان می‌دهد.

نخل‌گردانی؛ آیینی کهن در خراسان‌جنوبی

از دیگر مراسمی که در نقاط مختلف کشور برگزار می‌شود، «تابوت‌گردانی» است که در بعضی از مناطق به تناسب اقلیم آن منطقه، شرایط و شیوه برگزاری تفاوت پیدا می‌کنند، به عنوان مثال در استان‌های جنوبی کشور «حجله‌گردانی» و در استان‌های شرقی از جمله خراسان‌جنوبی، آیین «نخل‌گردانی» صورت می‌گیرد.

مطمئنا نخل در وهله نخست برای هر شنونده‌ای یادآور و تداعی‌کننده درخت خرما است، شاید مهم‌ترین رواج این نام و رسم این باشد که در روایات و اعتقادات مردم، پیکر مقدس امام حسین(ع)، بر روی شاخه‌های درخت خرما قرار گرفته و به محل دفن حمل شده است ولی در مجموع نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی، رشادت، زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و ویژگی‌های امام حسین(ع) است.

نخل توسط سادات و بزرگان بسته و در روزهای تاسوعا و عاشورا همراه هیأت‌های عزاداری حرکت داده می‌­شود، در محل عزاداری چند بار نخل‌ها را دور می­‌دهند و بعد به زمین می‌گذارند تا عزاداران آن را زیارت کنند.

نخل را در سه زمان عصر تاسوعا، شب عاشورا و ظهر عاشورا به حرکت در‌می‌آورند، پیش از این در شهرستان فردوس رسم بر این بود که هر کدام از هیئت‌های میهمان که از روستاهای مجاور برای عزاداری به فردوس می‌آمدند به احترام قدوم‌شان نخل را برای آنان نیز به حرکت درمی‌آوردند.

وظیفه هدایت و حرکت نخل هم نسل در نسل از پدران به فرزندان بزرگ­تر منتقل می‌شود، نخل دارای چهار پایه و دارای ارتفاعی نزدیک به ۶ متر است که نخل‌گردان‌ها آن را بر روی دوش گذاشته و با حرکت آن، مراسمی بسیار باشکوه و پرحرارت را به‌ وجود می‌آورند.

عزاداری به سبک هیأت کفن‌پوشان بشرویه

یکی از مراسم منحصر به فرد عزاداری در بشرویه توسط هیئت کفن‌پوشان که حدود ۱۰۰ نفر هستند اجرا می‌شود، در این مراسم اعضای هیئت در شب عاشورا پیراهن یا روانداز سفیدی همچون کفن بر تن کرده و شمشیرهای چوبی به صورت نمادین در دست می‌گیرند و “«یاحسین گویان» زنجیره‌وار گرد نخل می‌گردند و عزدارای می‌کنند.

مشعل‌گردانی؛ میراث معنوی مردمان استان

مشعل‌گردانی دیگر از مراسم ماه محرم است که در خراسان‌جنوبی اجرا می‌شود و جزو میراث معنوی مردمان این مرز و بوم است. مشعل عبارت است از چند تسمه آهنی که به شکل استوانه‌ای درست شده است و داخل آن را با کنده چوب آغشته به روغن پنبه‌دانه و یا نفت پر می‌کنند و در کنار آن روشنایی، به عزاداری می‌پردازند.

این مراسم در حال حاضر فقط در روستای خور و برکوه اجرا می‌شود؛ در روستای برکوه عصر تاسوعا و در روستای خور شب عاشورا مراسم مشعل انجام می‌شود و پس از مراسم آتش را خاموش نمی‌کنند و می‌گذارند تا خودش خاموش شود.

مردم برای مشعل احترام زیادی قائل هستند به طوری که برخی زمین‌های زراعی خود را وقف مشعل‌ها کرده‌اند، مراسم مشعل را به یاد مشعل‌هایی که در شب عاشورا در اطراف خیمه اباعبدالله(ع) روشن بود بر پا می‌کنند.

هفت‌منبر؛ پیوند اندوه و حاجت در عصر تاسوعا

مراسم هفت‌منبر از جمله مراسم ایام محرم است که توسط زنان در عصر روز تاسوعا بر پا می‌شود و زنان سالخورده، جوان و دختران در هفت‌منبری که در ایام محرم در آن‌ها مراسم روضه‌خوانی انجام شده شمع روشن می‌کنند.

برگزارکنندگان مراسم خادم‌های ‌مسجد، حسینیه و یا منزل هستند که از عصر تاسوعا روی منبر یک پارچه سیاه می‌اندازند و آن را در نزدیکی در مسجد یا حسینیه می‌گذارند و آماده پذیرایی از عزاداران سالار شهیدان می‌شوند.

یک مجمعه بزرگ و یا تشت پر از گل را روی پله منبر گذاشته و تشتی خالی را هم در پله دیگر می‌گذارند زن‌ها در نزدیکی غروب آفتاب به این اماکن می‌روند و پس از نیت کردن، شمع خود را روشن کرده و داخل سینی می‌گذارند و بعد نذورات خود را از قبیل خرما، شیرینی و پول را در داخل تشت می‌ریزند و منبر را زیارت می‌کنند و به مکان دیگر می‌روند.

خیرات سیدالشهدا؛ نمایش وحدت شیعه و سنی

همزمان با روز عاشورای حسینی مراسم خیرات سیدالشهدا به همت برادران اهل تسنن در شهرستان درمیان برگزار می‌شود. اهل تسنن در سنتی دیرینه همه ساله در روز عاشورا با پختن غلور و آش نذری با عنوان خیرات سیدالشهدا ارادات خود را به امام حسین (ع) به نمایش می‌گذارند تا ضمن عزاداری برای امام حسین باری دیگر وحدت شیعه و سنی را به نمایش گذارند.

در شهر اسدیه مرکز این شهرستان و اغلب روستا‌ها عزاداران اهل سنت به اطعام مردم می‌‌پردازند و در این مراسم اهل سنت علاوه بر قرائت قرآن، سخنرانان آنان نیز درباره مقام و منزلت حضرت امام حسین (ع) سخنرانی می‌کنند.

«سنگ‌زنی» سنتی دیرینه در درخش

مردم درخش در خراسان‌جنوبی با برگزاری آیینی دیرینه به نام «سنگ ‌زنی» در شب پنجم محرم به سوگواری امام حسین (ع) و یاران وفادارشان می‌پردازند. آیین سنگ‌زنی حکایت سوگواری و عزاداری قوم بنی‌اسد است که پس از واقعه روز عاشورا وقتی به کربلا می‌رسند و با پیکرهای بی‌سر و پاره پاره امام و یارانش مواجه می‌شوند به نشانه عزاداری سنگ‌هایی را بر می‌دارند و به سر و صورت خود می‌زنند.

در آیین سنگ‌زنی ۲ تکه چوب استوانه‌ای ۸ سانتی‌متری که بیشتر از چوب درخت عناب یا گردو ساخته می‌شود و نخی از آن عبور کرده است، پشت دست سنگ‌زنان قرار می‌گیرد و با کوبیده شدن روی یکدیگر صدای سنگ ایجاد می‌شود.

روستای درخش خراسان‌جنوبی ۸ نفر سنگ‌زن دارد که این کار را از پدرانشان آموخته‌اند و پس از درگذشت پدر، فرزند ذکور ورثه به جای پدر در سنگ‌زنی شرکت می‌کند. این ۸ نفر سنگ‌زن از میان خود یک نفر را به‌عنوان آخوند (نوحه‌خوان) انتخاب می‌کنند و این آیین همراه با هیأت و با آهنگ نوحه سینه‌زنی یا زنجیرزنی انجام می‌شود و مداحان نیز در آیین سنگ‌زنی نوحه خاصی می‌خوانند.