حکمت تجدیدبنای کعبه توسط رسول اولوالعزم چه بود؟

به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از جهان نیوز به نقل از تسنیم، یکی از مهم­‌ترین رفتارهایی که مسلمانان انجام می­‌دهند و به امر خداوند متعال، می­‌بایست به آن اهتمام ورزند، برپایی مناسک حج است. این مجموعه­ رفتار، شامل رفتارهای متفاوتی، هم از لحاظ مفهومی و هم از نظرِ نوعِ انجام و نیز نوع بهره­‌مندی است. یکی از مهم‌ترینِ این رفتارها «طواف کعبه» است. از جمله موضوعاتی که در برخی از روایات به آن پرداخته شده است، اشاره­‌ای به وجود رابطۀ معنایی، میان «امام» و «کعبه» است. به همین مناسبت و برای آگاهی از رابطۀ میان این دو واژه به سراغ حجت‌الاسلام والمسلمین «مجید رشیدنسب» رفته و با وی به گفت‌وگو کردیم.
  وی معتقد است: اگر خداوند تنها قصد ساختنِ فیزیکیِ آن بیت [کعبه] را داشت، نیازی به انتخاب یک پیامبر عظیم­‌الشأن برای آن نبود و با وجود یک معمار ساده نیز این کار می­‌توانست صورت ­بگیرد، اما اگر در تجدید این بنا، علاوه بر تجدید بنای ظاهری، قصدِ بالا بردن چارچوب آن «بیت خاص» نیز مدنظر باشد، دیگر نمی‌­توان گفت که این کار، کاری ساده است و هر فردی توان انجام آن را دارد، لذا خداوند یکی از انبیای «اولوالعزم مِنَ الرُّسُل» را برای این کار برگزید.

در ادامه مشروح این گفت‌وگو را می‌خوانید:
* : آیا اساساً واژۀ «امام» و «کعبه» با هم ارتباطی دارند؟ اگر پاسخ مثبت است، چه رابطۀ مفهومی، میان این دو واژه وجود دارد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: برای پاسخ به این سؤال سعی می‌کنم با محوریت آیۀ ۱۲۷ و ۱۲۸ سورۀ مبارکۀ بقره نکاتی را عرض کنم. بعد از هبوط حضرت آدم(ع)، ایشان به فرمان خداوند اولین خانه را برای عموم مردم بنا کرد(۱) سال‌ها بعد با وقوع طوفان نوح(ع) مکان این خانه نامشخص شد تا این­که در زمان ابراهیم(ع) ایشان از جانب خداوند مأمور بازسازی آن شد. خداوند به حضرت ابراهیم(ع) دستور داد تا چارچوبۀ (قواعد) بیت او را بالا ببرد(۲) این موضوع در آیۀ ۱۲۷ سوره بقره به این شکل بیان شده است: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ».

حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب، استاد حوزه
این بیت که ابتداً به فرمان  خدا ساخته و سپس نیز به فرمان خدا تجدید بنا شد، از این پس، جایگاه رفیع خود را بازیافت و آمادۀ بروز رفتارهایی در شأن این جایگاهِ رفیع شد. این خانه دقیقاً بر مبنای منویات خداوند توسط دو پیامبرش که عبدترین و تسلیم‌­ترین افراد زمان خود بودند، تجدید بنا شد.

* : مگر تجدید بنای یک خانه چه اهمیتی دارد که خداوند بخواهد حتماً توسط یک شخصیت خاص هم­چون حضرت ابراهیم(ع) این کار را انجام دهد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: سوال خوبی مطرح کردید، اگر خداوند تنها قصد ساختنِ فیزیکیِ آن بیت [کعبه] را داشت، نیازی به انتخاب یک پیامبر عظیم­‌الشأن برای آن نبود و با وجود یک معمار ساده نیز این کار می­‌توانست صورت ­بگیرد، اما اگر در تجدید این بنا، علاوه بر تجدید بنای ظاهری، قصدِ بالا بردن چارچوب آن «بیت خاص» نیز مدنظر باشد، دیگر نمی‌­توان گفت که این کار، کاری ساده است و هر فردی توان انجام آن را دارد، لذا خداوند یکی از انبیای «اولوالعزم مِنَ الرُّسُل» را برای این کار برگزید. به تعبیر دیگر، خانۀ کعبه، خانه‌­ای خاص است که خداوند «فردی خاص» را برای تجدید بنا و بازسازی آن برگزیده است تا پایه­‌های آن را بالا ببرد. این بالا بردن چارچوبه های آن خانه، یک موضوع ساده و ظاهری نیست و اگر قرار بود این­گونه باشد دیگر نیازی به شخصی چون حضرت ابراهیم(ع) نبود.

این مجموعه رفتارها و مناسک حج، مجموعه‌­ای است خدایی که از طرف پیامبران الهی به سوی مردم آورده شده تا آن­ها را توبه دهند، یعنی آنها را به سوی خدا بالا ببرند و باعث رشد آنها شوند. در اصل، زمانی که گفته می­‌شود «حج بجا آوریم»، صحبت از یک «رفتار» است. طبق گفته­‌های خود حجّاجی که به این توفیق الهی نائل شده­‌اند، این  مجموعه رفتارها، در خود آنان اثرات زیادی می‌­گذارد. اثر تزکیه‌­ای، ارتقای اعتقادی، ارتقاء در امیال، ارتقاء در اخلاق و صفات و بسیاراثرات مثبت دیگر که به تبعِ پرداختنِ صحیح به این مناسک، در افراد ایجاد می­‌شود.

* : لطفاً در این باره توضیح بیشتری دهید.
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: بعد از پایان مرتفع‌سازی معنوی پایه‌‌های خانه کعبه، ابراهیم(ع) دست به دعا برمی‌­دارد؛ «رَبَّنا وَ اجْعَلْنا مُسْلِمَیْنِ لَکَ وَ مِنْ ذُرّیَّتِنا أُمَّهً مُسْلِمَهً لَکَ وَ أَرِنا مَناسِکَنا وَ تُبْ عَلَیْنا إِنَّکَ أَنْتَ التَّوّابُ الرَّحیمُ(۳). پس از این دعایِ حضرت، خداوند متعال، مناسک حج را به ابراهیم(ع) عطا می‌کند و پس از ابراهیم(ع)، دیگران هم طبق آن مناسک، حج بجا می‌­‌آورند. رفتاری که ما به نام «حج» انجام می‌­‌دهیم، همان رفتار ابراهیمی است، یعنی ما هم سعی می­‌کنیم یک رفتار ابراهیمی انجام دهیم و خودمان را به حضرت ابراهیم(ع) شبیه کنیم. جالب است که حتی نوعِ لباسی را که در مراسم حج میپوشیم هم، لباس اقوام امروزی نیست. در این مناسک، حتی نوع رفتاری را که انجام می‌­دهیم, نوع آدابی را که بجا می‌آوریم، چه بسا در جهان امروز معنا  نداشته باشد.

بعد از اینکه خدا می‌­فرماید: «وَ إِذْ یَرْفَعُ إِبْراهیمُ الْقَواعِدَ مِنَ الْبَیْتِ وَ إِسْماعیلُ»، مقوله‌­ای به نام «حجّ» شروع می‌شود. ابراهیم(ع) ستون­‌های خانه کعبه را برافراشت، بعد از اینکه خانه را بنا کرد، سپس فرمود: «أَرِنا مَناسِکَنا»،  این بدان معناست که ای خدا، خانه‌­ای که دستور تجدید بنای آن را دادی، اکنون بنا شد، حال نوع رفتار در قبال این خانۀ عظیم الشأن را به ما نشان بده. در مجموع می‌­توان گفت کعبه، خانه‌­ای است که به دستور خدا ساخته و بسیار هم دقیق ساخته شده و دارای جایگاهی بسیار «رفیع» است که در قبال آن باید «رفتاری» انجام داد. به این رفتار و مناسکی که باید در قبال کعبه انجام داد، «حج» گفته می‌­شود.

* : حضرت زهراء(س) به نقل از پدرشان رسول‌الله(ص) می‌­فرماید: «مَثلُ الإمام، مَثلُ الکعبه؛ مَثلِ امام(ع) مَثلِ خانه کعبه است». این حدیث چه مفهومی دارد؟

حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: یکی از وجوه جالب «کعبه» وجه «مِثال بودن» آن است که در برخی از روایات درباره آن بیان شده است. در این دسته از روایات، نوعِ «مثال»  قابل توجه است، از این ­رو باید با دقت به زوایای مختلف این موضوع پرداخت تا بتوان بیشتر به اصل ماجرا و منظور خداوند از طرحِ آن، نزدیک­ شد. در این میان، سؤالاتی مطرح است که توجه به آن­ها، می­‌تواند تا حد مناسبی راهگشا باشد، از جمله­ اینکه: اگر خداوند متعال کعبه را توسط پیامبر خود تجدید بنا کرد، تنها برای برپایی یک مناسک ظاهری بود، یا اینکه این مجموعه رفتارها و مناسک حاکی از موضوعی دیگر و فراتر و علاوه بر این اعمال ظاهری است؟
دربارۀ فضای کلی این روایت، در نظر داشتنِ چند نکته حائز اهمیت است؛ این حدیث به لحاظ زمانی، بعد از ماجرای «غدیر خم» و تعیین امام علی(ع) به عنوان «ولیِّ» مردم پس از رسول‌الله(ص) مطرح شده است. در شرایطی که رسول اللهبرای همه مسلمین، امام تعیین کردند، و در ادامه حدیث به این موضوع مهم پرداخته شده است که این وظیفۀ مردم است که خدمت امام خود مشرف شوند، نه این­که امام به سوی مردم بیاید. «مَثَلُ‏ الْإِمَامِ مَثَلُ الْکَعْبَهِ إِذْ تُؤْتَى وَ لَا تَأْتِی»‏

جالب است که در آن زمان هیچ اجباری برای رفتن به سوی امام(ع) تعیین نشد، همچنین به منت خداوند، هیچ مانعی هم برای این موضوع وجود نداشت و مردم با کمترین سعی، می­ توانستند به توفیق بیعت با امام زمانه خود نائل شوند. ماجرای معرفی امام، توسط رسول الله(ص) بلافاصله بعد از سفر حج صورت گرفت، یعنی در زمانی که مؤمنان از یک سفر معنوی و نورانی بازگشته و تزکیه­ شده بودند و آمادگی پذیرش حق در آنها بیشتر از پیش وجود داشت و عملاً رفتار در قبال امام را در مناسک حج تمرین کرده بودند، اما متأسفانه غفلت بزرگی صورت گرفت.

* : با توجه به نکاتی که بیان کردید، لطفاً برخی از تشابهات رفتار در قبال امام(ع) و کعبه را در زمان اجرای مناسک حج بیان کنید؟
حجت‌الاسلام والمسلمین رشیدنسب: وقتی احادیث و روایات مرتبط با موضوع حج را مورد بررسی قرار می‌دهیم، رابطه جالب توجهی میان مفهومِ «امام» و «کعبه» می‌یابیم. یافته‌های این تحقیق و بررسی را می‌توان به طور خلاصه چنین بیان کرد: انسان­‌ها باید به سوی امام منسوب از جانب خداوند بروند.
در طواف کعبه، انسان­‌ها اعلام آمادگی می­‌کنند که ولایت امام را می‌­پذیرند و برای نصرت امام(ع) آماده هستند.

انسان­‌ها برای دیدار امام خود اشتیاق داشته باشند.
امام، جهت، مسیر و هدف رفتارهای انسان­‌هاست.
انسان­‌ها با صفات و داشته­‌های معنوی [غیردنیایی] خود به محضر امام(ع) می­‌رسند و مادیات خود را کنار می‌­گذارند.

انسان­‌ها بایستی در محضر امام(ع)، با تمام توجه‌­شان به ایشان بپردازند.
رفتار افراد در قبال امام(ع) دارای سطوح متفاوتی است و همه در یک سطح در قبال ایشان رفتار نمی‌­کنند.

در مراسم حج، مردم به داخل مسجدالحرام می‌آیند و دور خانه کعبه طواف می‌­کنند، با توجه به این که کعبه مَثَل امام است، این پیام را به مردم منتقل می‌­کند که وقتی شما به دنیا می‌آیید، باید امام را پیدا کنید و فقط دور وجود او بچرخید.
این مجموعه روابط بین «امام» و «کعبه» به این موضوع مهم هم اشاره دارد که همانگونه که «کعبه» محوریت خاصی در مناسک حج دارد و در مجموع هر یک از مناسک حج، ارتباطی با «کعبه» پیدا می­‌کنند، می­‌توان ارتباطات جالب توجهی را نیز بین هر یک از رفتارهای حج، و «امام» یافت. به عنوان مثال، در حج تمتع رفتارهایی را در «عرفات»، «مشعر» و«منا» بجا می­‌آوریم، هر یک از اینها به نوعی با «امام» ارتباط دارند. «عرفات» موقعیتی است برای کسب معرفت امام(ع)، محلی است برای تزکیه­ افکار و اعتقادات نسبت به امام(ع). در آن موقعیت، فارغ از شهر و هر مقوله­ مشغله‌­زای دیگر، مؤمنان همگی از شهر محل سکونت خود بیرون آمده و در یک بیابان به نام «عرفات» مستقر می­‌شوند. در آنجا نباید اتلاف وقت داشته باشند، «عرفات» موقعیتی است برای اینکه انسان به دنبال «کسب معرفت امام» باشد. نکتۀ جالب این است که در «عرفات»، عمومِ دعاهای حجاج، با محوریت امام زمان(عج) بیان می‌­شود و  طلب نیاز به امام زمان در حال احرام، بروزِ زیادی دارد.

بعد از «عرفات»، «مشعر» است. یعنی بعد از این­که فرد، «کسب معرفت امام» داشت و فهم کرد که دقیقاً چه کاری باید انجام دهد، عملاً وارد دوران آمادگی یعنی وارد دورانِ «انتظار صبح»می‌­شود، در «مشعر»، مومنان زمان را به غفلت نمی‌گذرانند، اگر نماز اقامه می­‌کنند، در فضایی از «انتظار صبح» نماز می‌خوانند و به انتظار «صبح» هستند. اگر در آن موقعیت، نماز بپا می‌­دارند، به جهت انتظارشان برای «طلوع صبح» است، با این کار آن­ها از فرصت انتظارشان، استفاده­ بهتری خواهند کرد، اگر نماز می‌­خوانند، برای آماده‌تر شدن، تطهیر شدن و ارتقاء بیشتر است. پس موضوع مهم‌تر در آن موقعیت، «انتظار عملی برای صبح» است. «مشعر» نوعی انتظار است. یک انتظار عملی است، انتظار یک  رزمنده در شب حمله است، و اصلاً یک فضای توریستی نیست و افراد برای بازدید شبانه در آن­جا جمع نمی‌شوند.

به نظر می‌­رسد این نوع نگاه و روابط مفهومی بین «امام» و «کعبه» وضعیت اعمال حج را ارتقاء می‌­بخشد و انگیزه­‌ها و اشتیاق فراوانی را در بین مؤمنان ایجاد می‌­کند. مؤمنان دریافت صحیح این منظر و با ارتقاء اعتقادات خود، بر محور بیانات نورانی اهل بیت(ع)، افق­‌های جدیدی روی آن­ها باز خواهد کرد و کیفیت اعمال حج را که بر مبنای رفتارهای به ارث رسیده از ابراهیم(ع) است، بالا خواهد برد.

* رویکرد مناسک حج، آینده‌محوری است
حج دربردارندۀ یک مجموعه رفتار عظیم و خدایی است که دارای شأن و جایگاهی متعالی است. از آنجا که این مجموعه اعمال توسط یکی از انبیاء اولواالعزم آغاز و برپا شده است و می‌­دانیم که رویکرد عمده­ این بزرگواران، رویکردی آینده‌محور است، لذا می­‌توان گفت، مجموعه­ رفتارهای گنجانده شده در حج، دارای هدفی متعالی و عظیم و «با رویکردی آینده‌محور» است. بنابراین، هدف‌گذاری این مناسک، تنها عبادی نیست و ارتباط زیادی با رفتار در قبال امام(ع) دارد، لذا می‌­توان نتیجه گرفت که این مجموعه رفتار در زمان حاضر در موسم حج، ارتباط زیادی با امامِ حاضرِ این زمانه و اهداف ایشان دارد.