تربیت دینی، یعنی نهادینه‌سازی آموزه‌های دینی در انسان

رضاعلی نوروزی، عضو هیئت علمی گروه علوم تربیتی دانشگاه اصفهان در گفت‌و‌گو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اصفهان اظهار کرد: تربیت ساحت‌های مختلفی دارد، برای مثال زمانی که از تربیت اخلاقی صحبت می‌کنیم، منظور پرورش و نهادینه‌سازی فضایل اخلاقی در افراد است، یا تربیت عاطفی به این معناست که عواطف انسانی در مسیر صحیح خود قرار گیرد.وی افزود: یکی از ساحت‌های تربیت، تربیت دینی نام دارد، یعنی روش و منشی که مورد تأیید آموزه‌های دینی است، در افراد نهادینه شود. اگر دین را اسلام در نظر بگیریم که کانون توجه جامعه ماست، تربیت دینی به معنای نهادینه‌سازی آموزه‌های مورد تأیید و تأکید این دین در افراد است.نوروزی ادامه داد: تربیت سه سطح دارد. اولین آن سطح شناختی و مباحث معرفتی ناظر بر اعتقادات و احکام دینی است، همین که می‌گویند الاعمال بالنیات. اگر من عمل خوبی انجام دهم، ولی شناخت و نیت من صحیح نباشد، آن عمل مقبول و موجه نیست؛ سطح دوم به باورها، نگرش‌ها و گرایش‌ها مربوط می‌شود و سطح آخر، اعمال را دربرمی‌گیرد، مثل نماز خواندن، روزه گرفتن و ….. که در اصطلاح جامعه‌شناختی به آنها مناسک گفته می‌شود و بیشتر از دو سطح دیگر مورد توجه قرار گرفته است.وی اضافه کرد: زمانی که از تربیت دینی صحبت می‌کنیم، باید هر سه لایه و سطح را مورد توجه قرار دهیم، یعنی ابتدا در حوزه معرفتی، آنچه مورد توجه دین است، اصلاح شود؛ سپس در حوزه باورها و نگرش‌ها، آنچه در کانون توجه دین است، در افراد اصلاح شود و در حوزه عملی نیز همین خط سیر در پیش گرفته شود. بنابراین ساحت تربیت دینی به این معناست که افراد به گونه‌ای تربیت شوند که به لحاظ شناختی، نگرشی و عملی، به آنچه که دین امر یا نهی کرده، پای‌بند باشند.این استاد دانشگاه بیان کرد: تربیت دینی جلوه‌ای جهانی دارد و مورد توجه تمام کشورها و متخصصین امر است، منتها نگاه پیروان هر دینی به این مقوله با محوریت آموزه‌های مورد تأیید آن دین است.وی خاطرنشان کرد: در بسیاری از مواقع، قلمرو تربیت دینی به اعمال فروکاسته می‌شود؛ برای مثال به بچه می‌گویند نمازت را بخوان، در حالی که با توجه به حدیث «الاعمال بالنیات»، ساحت شناختی بسیار مهم است، یعنی اگر درک و شناخت و باور صحیح باشد، عمل مقبول و موجه خواهد بود، اما اگر نیت درست نباشد عمل نیز مقبول و موجه نخواهد بود.نوروزی تصریح کرد: در رابطه با تربیت دینی، روش‌های زیادی وجود دارد، مثل الگوگیری، موعظه، توبه، امر به معروف، تعلیم حکمت، داستان‌گویی و …، اگر به قرآن و متون دینی رجوع کنیم، بسیاری از این روش‌ها به دست می‌آید؛ منتها تأکید اصلی بر لایه‌های مختلف تربیت دینی است.وی اظهار کرد: متأسفانه در جامعه ما، تمرکز بر رفتار صورت گرفته و از باورها و نگرش‌ها غفلت می‌شود. ممکن است برای تربیت نوجوان یا جوانی زحمت زیادی کشیده شود، ولی نتیجه عکس دهد، چرا که به لایه‌های پنهان توجه نشده است، ساختار شناختی و گرایش‌های عاطفی او را اصلاح نکرده و با منطق و استدلال، او را اقناع نکرده‌ایم.عضو هیئت علمی دانشگاه اصفهان با بیان مشکلاتی که متوجه تربیت دینی در جامعه است، گفت: متأسفانه ما در تربیت دینی همیشه با شیوه‌های مستقیم کار کرده و لایه‌های پنهان را مورد توجه قرار نمی‌دهیم؛ یعنی عمل و رفتار را می‌بینیم، اما به نگرش و شناخت اهمیت نمی‎‌دهیم؛ در حالی که تربیت دینی به سناریوهای گوناگون و جنبه‌های هنری و زیباشناختی نیز نیاز دارد.این استاد داشنگاه افزود: در قرآن به عنوان کتاب هدایت از داستان نیز یاد شده تا بایدها و نبایدها را بیان کند، اما از این شیوه استفاده می‌کند تا این بایدها و نبایدها در مردم نهادینه شود، به عبارت دیگر می‌خواهد نگرش و شناخت را اصلاح کند.وی افزود: شیوه‌های مستقیم نیز در جای خود اهمیت دارد، اما تنها یکی از صدها روش تربیت دینی به حساب می‌آید. چرا ما همیشه می‌خواهیم با گفتن و توصیه کردن، افراد را تربیت کنیم. پیامبر(ص) می‌فرماید: «کونوا دعاه الناس بغیر السنتکم»، انسان‌ها را با اعمال خود به کاری دعوت کنید.وی ادامه داد:  اما چقدر از اعمال ما صحیح است تا فرزندانمان از ما آموخته و عمل کنند؟ والدین اگر راستگو باشند، فرزندانشان نیز راستگویی را از آنها می‌آموزند. ممکن است گفته شود همیشه این‌گونه نیست که اگر رفتار مثبتی از والدین سر بزند، فرزندانشان نیز تبعیت کنند. در اینجا می‌گوییم آن عمل، واقعی نبوده، برای مثال ممکن است پدر عمل درست را انجام بدهد، اما بداخلاق باشد، اینجاست که فرزند از رفتار او خوشش نیامده و در انجام عمل درست نیز از او پیروی نمی‌کند.نوروزی اضافه کرد: قرآن هرجا دستور به اقامه نماز می‌دهد، به زکات نیز امر می‌کند؛ به این معنا که در عین حال که عبادت می‌کنید، اقتصاد جامعه شما نیز باید صحیح باشد، یا اینکه در کنار نماز می‌گوید به قول خود وفا کنید، یعنی اخلاقتان را اصلاح نمایید؛ بنابراین اگر پدر و مادری اخلاق و رفتار صحیح داشته باشند و نماز بخوانند، قطعا فرزندشان نماز خواندن را از آنها یاد می‌گیرد.وی ادامه داد: برای جلوگیری از بروز و ظهور آسیب‌ها، باید تمام شیوه‌ها اعم از مستقیم و غیر مستقیم و به عنوان یک بسته کامل مورد توجه قرار گیرد. اینکه به بخشی از آموزه‌های دینی عمل کنیم و بخش دیگر را کنار بگذاریم یا فقط روش و شیوه‌های مستقیم را مورد توجه قرار دهیم، اثر ندارد. عیب ما این است که بیشتر حرف می‌زنیم تا عمل کنیم. باید به سمت کارهای هنری برویم. مقام معظم رهبری می‌فرمایند هر اندیشه‌ای که در قالب هنر نگنجد، ماندنی نیست. در تربیت دینی، عمل و رفتار ما باید آنقدر جذاب باشد تا طرف مقابل از ما بیاموزد.این استاد علوم تربیتی با بیان اینکه یکی از روش‌های مورد توجه در تربیت دینی، الگوگیری است، گفت: قرآن صریحا می‌گوید: «لقد کان لکم فی رسول الله اسوه حسنه»، حال سؤال این است که مثلا آیا من به عنوان یک استاد دانشگاه، الگوی خوبی برای دانشجویانم هستم؟ آسیب‌ها از همین جا شکل می‌گیرد که مردم می‌بینند کسی که در جامعه دارای جایگاهی است، اخلاق و رفتارش صحیح نیست.وی افزود: در یک کلام می‌توان گفت ما روش‌های تربیتی را به صورت جامع و کامل مورد توجه قرار ندادیم. بعضی موارد را به کار گرفته و برخی را نادیده گرفتیم، بعضی را پر رنگ و برخی را کمرنگ کردیم که تمام اینها برای آسیب‌زایی کافی است.نوروزی با طرح این سؤال که آیا رسانه‌ها در کار پردازش اخبار از متخصصین علوم تربیتی، روانشناسی و جامعه‌شناسی استفاده می‌کنند یا خیر؟ گفت: زمانی که فیلم یا سریالی در تلویزیون پخش می‌شود، یک جنبه آن سرگرم نمودن مردم است، اما از طرف دیگر این نیز مهم است که آن فیلم یا سریال چه اثرات تربیتی به طور خاص در ساحت تربیت دینی به دنبال دارد. تکلیف برنامه‌های ماهواره‌ای که روشن است. بنابراین آسیب‌های حوزه تربیت چند وجهی است و فقط به مربیان و متخصصین مربوط نمی‌شود.وی در پاسخ به این سؤال که آیا امکان همزیستی و پیوند میان روش‌های تربیت دینی و روش‌های تربیتی که در علم روانشناسی امروز مورد توجه است، وجود دارد یا خیر؟ اظهار کرد: علمای روانشناسی باید مشخص کنند که منظور از این روش‌ها چیست. بعضا روش‌هایی که مورد تأیید قرآن است، (مثل همان توجه به لایه‌های مختلف تربیتی)، علم روانشناسی نیز بر آنها صحه می‌گذارد.وی افزود:  بنابراین امکان پیوند بین این دو  وجود دارد، اما باید بررسی کنیم که اصول و نظریه‌های موجود در علم روانشناسی چقدر با آموزه‌های دینی ما همخوانی و سازگاری دارد. ممکن است برخی از موارد با آموزه‌های دینی ما سازگاری نداشته باشد و در عین حال برخی از موارد کمک‌کننده باشد. قرآن نیز زمانی که نازل شد، برخی سنت‌ها را نفی، برخی را بازسازی و بعضی را نیز مورد پذیرش قرار داد، ما نیز باید همین روش را در پیش بگیریم.