منا در حجه الوداع

چکیده

این مقاله ضمن معرفی سرزمین منا و پیشینه تاریخی آن در منابع اسلامی، به حوادث تاریخی و وقایع مهم رویداده در آن، پرداخته است. در مقدمه، وجوه تسمیه و محدوده و موقعیت جغرافی منا و پیشینه آن در منابع اسلامی آمده و سپس تاریخ اسکان و ساخت و ساز در منا تا به امروز بررسی شده است. حضور معصومان: در منا از دیگر موضوعاتی است که در این مقاله به آن پرداخته شده و در مواردی مصادف با حوادث مهم نیز بوده و در پایان، مهم‌ترین حوادث و سوانحی که در مدت طولانی عمر منا تا امروز در آن رخ‌داده است، بررسی می‌شود. 

کلیدواژه ها

منا، آتش‌سوزی در منا، کشته شدن حجاج، پل‌های جمرات، تلفات حج

۱. نام منا

گستره منا از عرفات به سوی مکه کشیده شده و از مکه با گردنه‌ای جدا می‌شود. وجه تسمیه‌های مختلفی برای منا نقل شده است. لغویان ریشه نام منا را از «امناء»، به معنای ریختن می‌دانند که به تناسب ریخته شدن خون قربانی‌های بسیار، بر آن نهاده‌اند، (ازهری، ج۱۵، ص۳۸۱، چ۱، بی‌تا؛ فیروزآبادی، ج۴، ص۴۵۰، چ۱، بی‌تا).
اما در برخی روایات «مُنی» به معنای آرزو، ریشه نام «مِنا» دانسته شده است؛ زیرا در این سرزمین بود که حضرت آدم(علیه السلام) آرزوی بازگشت به بهشت کرد. (ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج۲ ، ص۱۸۰، ۱۴۱۵ق.؛ خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، ج۱، ص۱۲۴، ۱۴۱۸ق.).
منا به معنای مرگ را نیز ریشه این نام می‌دانند؛ چرا که مرگ قربانیان حجاج در ‌این درّه است. (ازهری، محمدبن احمد، ج۱۵، ص۲۹۳، چ۱، بی‌تا؛ ابن منظور، ج۱۵، ص۲۹۳، ۱۴۰۵ق.). همچنین گفته شده ریشه این نام، مُنی به معنای اجتماع است که به تناسب اجتماع همه ساله حجاج در این سرزمین، بر آن نام خوانده‌اند (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۲۴۶، ۱۴۱۴ق.).
منا پوشش گیاهی چندانی ندارد و تنها حاوی گیاهان و بوته‌های خاردار و درختچه‌های بیابانی است، (گروهی از نویسندگان، با سرپرستی عبدالرحمان بن سعید آل حجر، ج۳، ص۳۷۴، ۱۴۲۸ق.).
۲. پیشینه منا در روایات
به گفته روایات، ابلیس که برای وسوسه حضرت آدم(علیه السلام) به هنگام حجگزاری‌اش آمده بود، در جایی که بعدها جمره‌های منا در آن ساخته شد، بر وی نمایان شد و شروع به وسوسه وی کرد. در این هنگام جبرئیل به آدم(علیه السلام) فرمان داد که با ابلیس سخن نگوید و او را با هفت سنگریزه بزند و با هر کدام، تکبیر بگوید، (صدوق، به کوشش بحرالعلوم، ج۲، ص۴۰۰، ۱۳۸۵ق.).
از منا در گزارش ماجرای ذبح حضرت اسماعیل(علیه السلام) در منابع شیعه و اهل‌سنت نیز یاد شده است، (کلینی، به کوشش غفاری، ج۴، ص۲۰۷، ۱۳۷۵ش.؛ قمی، به کوشش الجزائری، ج۲، ص۲۲۴، ۱۴۰۴ق.؛ الیعقوبی، احمدبن یعقوب، ج۱، ص۲۷، ۱۴۱۵ق.؛ ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج۲، ص۱۷۵، ۱۴۱۵ق.).
بر اساس برخی از‌ این روایات، حضرت ابراهیم(علیه السلام) برای ذبح فرزندش در مکانی نزدیک جمره وسطی تلاش کرد و شیطان در سه جمره بر وی ظاهر شد و وسوسه‌اش کرد تا تکلیفش را انجام ندهد و حضرت ابراهیم(علیه السلام) با پرتاب سنگریزه، با وی مقابله کرد و او را فراری داد. این مکان که نزدیک جمره دوم بود، بعد‌‌ها «منحر» یا «قربانگاه» شد، (ابن اسحاق، به کوشش زکار، ص۹۹، ۱۳۶۸ش.؛ فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۲۸۵، ۱۴۱۴ق.).
به نظر می‌آید پس از این ماجرا بود که رمی نمادهای شیطان در جمرات، سنت ابراهیم(علیه السلام) شد و به وسیله آن حضرت و بازماندگانش در میان عرب، ضمن مناسک حج رواج یافت تا ‌اینکه در دوران حکومت عمرو بن لحیّ خزاعی، حاکم مکه و مروج بت‌پرستی در حجاز، علاوه بر بت‌هایی که در مسجد الحرام و کعبه نصب شد، وی هفت بت نیز در مکان‌های مختلف منا قرار داد، (ابن جوزی، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، ج۲، ص۲۳۲، ۱۴۱۲ق.) سه عدد از این بت‌ها بر روی «قرین» که کنار مسجد منا و جمره اولی بود و بر مکانی به نام المدعا که مکان دقیقش مشخص نیست، نهاد.
یک بت بر لبه دره بالای جمره عقبه و سه عدد دیگر نیز بر هر کدام از جمرات سه‌گانه، به گونه‌ای که بزرگ‌ترین این بت‌ها را بر جمره عقبه، بت بعدی را بر جمره وسطی و بت کوچک را بر جمره اول گذاشت. او رسم عبادت ‌این بت‌ها را با پرتاب هفت سنگ بر هر کدام این جمرات با گفتن این جمله که «تو از بت بعدی بزرگ‌تری» بنا نهاد، (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۳۰۶، ۱۴۱۴ق.؛ خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، مکه، ج۱، ص۱۰۱، ۱۴۱۸ق.؛ ابن عساکر، به کوشش علی شیری، ج۶ ، ص۲۰۶، ۱۴۱۵ق.).

این رسم تا دوران پیش از بعثت پیامبر(صلی الله علیه و آله) استمرار داشت؛ چنان‌که در قصیده لامیه، حضرت ابوطالب، عموی پیامبر(صلی الله علیه و آله) که در مدح آن حضرت سروده نیز به این نشان‌ها اشاره شده است، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج۱، ص۲۷۴، بی‌تا؛ کلینی، به کوشش غفاری، ج۱، ص۱۲۴، ۱۳۷۵ش.؛ ابن کثیر، ج۳، ص۵۴). 
۳. محدوده و جغرافیای منا
منا دارای مساحتی حدود ۷۷۶ هکتار است که در گذشته یک فرسخ با مکه فاصله داشت، اما امروز به مکه متصل است، (حمیری، محمد بن عبدالمنعم، ص۵۵۲، چ۲، ۱۹۸۴م.؛ بغدادی، صفی‌الدین عبدالمؤمن ابن عبدالحق، ج۳، ص۱۳۱۳، چ۱، ۱۴۱۲ق.؛ قره داغی، علی، رابطه العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی، ج۲، ص۵۸ ، بی‌تا).
روایات اهل بیت پیامبر(صلی الله علیه و آله) (کلینی، به کوشش غفاری، ج۴، ص۴۶۱، ۱۳۷۵ش.؛ ابن بابویه، محمد بن علی، ج۲، ص۴۶۳، ۱۴۱۳ق.). محدوده منا را همین محدوده عرفی آن از عقبه و گردنه پس از جمره کبری تا وادی محسر (دره میان منا و مشعر به طول حدود پنجاه متر) دانسته‌اند، (نجفی، به کوشش قوچانی و دیگران، ج۱۹، ص۱۲، بی‌تا؛ فاضل اصفهانی، محمد بن حسن، ج۶ ، ص۶۲ ، ۱۴۱۶ق.).
جمرات سه‌گانه در غرب منا و به سمت مکه واقع شده‌اند. نزدیک‌ترین جمره به مکه، جمره عقبه است که به نام‌های کُبری، قُصوی و ثالثه (عظمی) نیز خوانده می‌شد، (الحربی، ابواسحاق، به کوشش حمد الجاسر، ص۵۰۶، ۱۴۰۱ق.؛ ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج۲، ص۱۸۵، ۱۴۱۵ق.؛ صفری فروشانی، ص۱۷۷؛ فاکهی، ج۴، ص۱۵۶). پس از آن، جمره دوم که جمره وُسطی یا ثانیه نیز معروف است و بعد از آن، (بیرونی، ابوریحان، چاپ اول، ص۳۱۵،۱۳۸۰ش.). جمره اولی با فاصله حدود هفت هزار متر از مسجد الحرام، پس از جمره ثانیه قرار دارد. ‌این جمره نیز با نام‌های دیگری مانند جمره صُغری یا دُنیا یا سُفلی، (خوارزمی، محمد بن اسحاق، به کوشش ذهبی، مکه، ج۱، ص۱۰۱، ۱۴۱۸ق.؛ ابراهیم رفعت باشا، ج۱، ص۴۸، ۱۳۴۴ق.) (به معنای پایین‌تر) نیز خوانده شده است، (الحربی، ابواسحاق، به کوشش حمد الجاسر، ص۵۰۴ ، ۱۴۰۱ق.).
مساجد متعددی در منا وجود داشت و بیشتر آنها در قسمت غربی و در نزدیکی جمرات بود که از جمله آنها مسجد خیف، مسجد النحر و مسجد البیعه بود. مسجد خیف در کنار مسجد کوثر، مهم‌ترین مسجد منا بوده و روایت‌های فراوانی در فضیلت نماز گزاردن در این مسجد آمده است. همچنین گفته‌اند پیامبران بسیاری در آن نماز گزارده‌اند و مدفن حضرت آدم(صلی الله علیه و آله) است (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۳، ص۳۹۶، ۱۴۱۴ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج۳، ص۳۰۱ ۱۴۲۰ق.).
مسجد نحر، بین جمره اولی و وسطی در سیصد متری شمال جمره عقبه قرار داشت. برخی آن را همان مسجد کبش (قوچ) دانسته‌اند تا به یاد قوچی باشد که برای قربانی شدن به جای اسماعیل در این مکان فرستاده شد، (محمد ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، ص۲۹۱، ۱۴۲۳ق.؛ ابراهیم رفعت باشا، ج۱، ص۳۲۶، ۱۳۴۴ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج۳، ص۳۰۹ ۱۴۲۰ق.؛ جعفریان، رسول، ص۱۷۸، ۱۳۸۶ش.). ساخت این مسجد به لبابه، دختر علی بن عبدالله عباسی نسبت داده شده است، (ازرقی، به کوشش رشدی الصالح، ج۲، ص۱۷۵، ۱۴۱۵ق.). این مسجد تا سال ۱۳۶۵ق. پابرجا بود، (جعفریان، رسول، ص۱۷۷، ۱۳۸۶ش.).
از دیگر مساجد این منطقه، مسجد کوثر است که به نقلی، محل نزول سوره کوثر بر پیامبر(صلی الله علیه و آله) بوده است. این مسجد از مساجدی است که تا سده اخیر وجود داشت، (ابن عتیق، به کوشش الظریف، ص۱۴۵، ۲۰۰۴م.؛ ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۳۲۲، ۱۳۴۴ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج۵، ص۲۸۸ ۱۴۲۰ق.).
مسجد البیعه نیز از دیگر مسجدهای این منطقه است که در کنار جمره عقبه، برای یادبود بیعت پیامبر(صلی الله علیه و آله) با انصار، به دستور منصور عباسی ساخته شد. این مسجد اکنون تنها ساختمان موجود در میدانگاه کنار جمرات است و دو کتیبه مربوط به سال‌های ۱۴۴ق. در دوره حکومت منصور و ۶۲۹ق. در دوره مستنصر بر دیوارهای آن نصب شده است، (ابن فهد، محمد، ج۲، ص۱۸۰، چ۳، مکه مکرمه، ۱۴۰۳ق.؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج۵، ص۳۰۱ ۱۴۲۰ق.).
برخی از سفرنامه‌نویسان قرن سیزدهم هجری، از وجود دو غار در منا خبر داده‌اند؛ یکی از این دو غار، در نزدیکی کوه جنوبی منا قرار داشت که به نام غار «المرسلات» مشهور بود و گفته می شد که پیامبر(صلی الله علیه و آله) در این غار عبادت می کرد و در این غار بر آن حضرت سوره مرسلات نازل شد. مردم نیز همواره برای زیارت و تبرک به سوی این غار می‌رفتند. 
غار دیگر در کوه شمالی سرزمین منا قرار داشت که گفته می‌شد حضرت ابراهیم(علیه السلام) به همراه هاجر در این غار زندگی کرد. این غار دارای طول ۴ متر و عرض ۵/۲ متر بود و در سمت راست آن، غار دیگری دیده می شد که آن نیز در دل کوه احداث شده بود. در بیرون غار یاد شده، مصلایی وجود داشت که گفته می شد قربان‌گاه حضرت اسماعیل(علیه السلام) بود.
در کنار مصلا و در درون کوه، قطعه سنگ بسیار بزرگی قرار داشت که بر روی آن، علف های زیادی روییده شده بود و ادعا می کردند حضرت ابراهیم(علیه السلام) تصمیم داشت بر روی این سنگ حضرت اسماعیل را قربانی کند که چاقو از دستش رها شد و میان علف هایی که بدین منظور در آن لحظه روییده  بود، پنهان شد، (البتنونی، محمد لبیب، ترجمه: هادی انصاری، ص۳۱۸، ۱۳۷۹ش.).
در اوایل قرن چهاردهم، وجود بازاری در منا گزارش شده است که تمامی نیازها (مانند سلاح، پوشاک، قالیچه های نماز، فرش، مرجان و سنگ های زینتی) را می‌شد از آنجا تأمین کرد. این کالاها معمولاً در کنار خیابان و معابر عرضه می‌شد و کمتر داخل فروشگاه قرار داشت و معمولاً مردم نیاز سالیانه خود را از این بازار تهیه می کردند، (ابراهیم رفعت پاشا، ج۱، ص۳۲۷، ۱۳۴۴ق.). امروزه نیز در میان خیابان‌های فرعی منا، این چنین بازارچه‌هایی به وسیله دستفروشان کشورهای مختلف ایجاد می‌شود. 
۴. تاریخ اسکان و ساخت و ساز در منا
استفاده از چادر و خیمه، از همان زمان شکل‌گیری مکه در دوران حضرت ابراهیم(علیه السلام) در گزارش‌های روایی آمده است. در‌ این زمان جرهمیانی که به دور اسماعیل و مادرش هاجر گرد آمده بودند، در چادر زندگی می‌کردند، (القمی، به کوشش الجزائری، ج۱، ص۶۱ ، ۱۴۰۴ق.).
همچنین در گزارش‌های مختلف به استفاده از خیمه در منا از سوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم: نیز اشاره و از خیمه‌های امام سجاد، امام باقر، امام صادق و امام کاظم: یاد شده است. (برقی، احمدبن محمدبن خالد، ج۲، ص۳۰۸، چ۲، ۱۳۷۱ق.؛ کلینی، به کوشش غفاری، ج۳، ص۹۳ و ج۶، ص۴۶۳، ۱۳۷۵ش.؛ حرانی، سید‌هاشم بن سلیمان، ج۵ ، ص۲۰۰، چ۱، ۱۴۱۳ق.) مکان خیمه‌گاه بنی‌هاشم از نسل‌های گذشته در نزدیکی جمره دوم بود و آنها به صورت سنتی در همین مکان خیمه می‌زدند تا ‌اینکه در پی اختلافی میان بنی‌امیه و بنی‌هاشم، مکان خیمه‌های خود را تغییر داده و در منطقه عرین خیمه زدند، (کلینی، به کوشش غفاری، ج۴، ص۲۰۹، ۱۳۷۵ش.). 
بر اساس گزارشی، خیمه‌هایی که امام صادق(علیه السلام) سفارش تهیه آن را به عمران بن عبدالله قمی داده بود، از جنس کرباس دستباف بود و به طور جداگانه برای زنان و مردان ساخته شده و خیمه‌های زنان دارای پوشش بود. عمران بن عبدالله، مبلغی را که امام(علیه السلام) به وی پرداخته بود، پس داد و خواهش کرد تا آن حضرت، این خیمه‌ها را به عنوان هدیه از وی بپذیرد، امام نیز برایش دعا کرد تا خداوند او و خاندانش را در روزی که جز سایه امان خداوند، سایه‌ای نیست، در زیر سایه خود قرار دهد، (الکشی، ج۲، ص۶۲۳).
از جمله قدیمی‌ترین گزارش‌های مربوط به ساخت و ساز در منا، روایتی از امام صادق(علیه السلام) است که از وجود ساختمانی بر روی کوه قُزَح در کنار مشعر الحرام خبر می‌دهد، (یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله، ج۴، ص۳۴۱، چ۲، ۱۹۹۵م.؛ شراب، محمد حسن، ص۲۲۶، چ۱، ۱۴۱۱ق.؛ مغربی تمیمی، قاضی نعمان ابوحنیفه، مؤسسه آل البیت، ج۱، ص۳۲۲، بی‌تا).
در دو قرن اخیر، خانه‌های به هم پیوسته‌ای در دو طرف راه اصلی منا وجود داشت، (ابراهیم رفعت پاشا، ص۳۳۴، ۱۳۴۴ق.). اما پس از به قدرت رسیدن و‌هابیان متعصب، بر اساس نظر دانشمندان این فرقه، هرگونه ساخت و ساز ثابت در منا ممنوع و همه تخریب شد و پس از این، تنها سرویس‌های بهداشتی و حمام‌هایی که به صورت ثابت احداث شده بود، در منا باقی ماند، (کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ج۳، ص۲۹۹ ۱۴۲۰ق.). امروزه حاجیان در خیمه‌های منا که با گذر زمان مجهز به وسایل برودتی، برق و… شده‌اند، اسکان داده می‌شوند، (جعفریان، رسول، ص۷۴، ۱۳۸۶ش.؛ علیزاده موسوی، سیدمهدی، ص۱۶۰، ۱۳۸۲ش.).
۵. اولین اصلاح در جمرات
در دوره عثمانی در سال ۱۲۹۱ق. با توجه به تراکم جمعیت، به توصیه برخی از شخصیت‌های مذهبی و سیاسی؛ مانند قاضی وقت مکه و قاضی مدینه، با هدف جلوگیری از ازدحام و تراکم جمعیت در مقابل جمره عقبه، حفاظی فلزی برای جلوگیری از نزدیک شدن زیاد حجاج به جمره ساخته شد، (حمدجاسر، ج۲۲، ۱۴۰۷ق.؛ طه عبدالقادر، مرکز ابحاث الحج، ص۴۴). اما از آنجا که به نظر برخی از علما، از جمله «علی باصبرین»، عالم شهر جده در زمان خود، این پنجره باعث می‌شد تا عوام، دایره رمی را مساحت این پنجره بدانند و خود ستون‌ها را رمی نکنند.

در سال بعد، این پنجره برداشته شد و به جای آن، حوضچه‌های بزرگی پیرامون ستون‌های جمرات در سال ۱۲۹۲ق. ساخته شد. در مرحله بعد، این حوضچه‌های بزرگ نیز کوچک و به شعاع ۵/۱ متر از ستون‌های جمرات از هر سو شد. البته در جمره عقبه که قسمت شمال شرقی آن به کوه متصل بود، یک حوض نیم‌دایره ساختند، (طه عبدالقادر، مرکز ابحاث الحج، ص۵۰؛ کردی، محمد طاهر، به کوشش بن دهیش، ص۱۱۱ ۱۴۲۰ق.).
الف) احداث اولین پل جمرات و دو طبقه شدن آن
در سال ۱۳۵۴ /۱۳۹۵ق. (ادریس، محمد بن عبدالله، رابطه العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی، ج۲، ص۱۹۵، بی‌تا). فضای پیرامون جمرات توسعه یافت و پلی بر بالای هر سه جمره ساخته شد تا حجاج بتوانند از فراز ‌این پل نیز جمرات را که ستون‌های آن برای دسترسی حجاج طبقه دوم بلندتر شده بود، رمی کنند.

ساخت این پل بر روی جمرات، اقدامی مهم برای کاهش ازدحام در اطراف جمرات بود، ولی نواقصی که در ساخت آن بود، به اضافه رشد روزافزون جمعیت حجاج و سوء مدیریت حاکم بر منا، باعث شد تا به مرور، حوادث ناشی از ازدحام در کنار جمرات افزایش یابد. به همین دلیل این سازه در توسعه سال ۱۴۱۰ق./۱۹۸۹م. بازسازی شد. در ‌این بازسازی، حوضچه‌ها در طبقه بالا به قطر ۵/۷ متر توسعه یافت و حوضچه‌های پایین به قطر ۶ متر باقی ماند و عرض طبقه دوم جمرات که در سال‌های آغاز این توسعه، ۴۰ متر بود، به ۸۰ متر و مساحت آن به ۹۲۴ متر رسید، (عبدالملک بن دهیش بناء جسر علوی للجمرات، ص۱۱۲ :
www.bin-dehaish.com)
با این حال، حوادث منا ادامه یافت؛ به‌طوری‌که بارها افرادی در اثر فشار جمعیت به پایین پرتاب شدند و افرادی نیز زیر دست و پا آسیب دیدند. یک‌بار نیز بخشی از پل فرو ریخت و تعدادی کشته شدند و پرقربانی‌ترین ‌این سانحه‌ها، حادثه سال ۱۴۱۵ق. بود که در آن سال، ۲۷۰ نفر کشته و ۴۰۰ نفر زخمی شدند. ‌این حادثه‌ها در سال‌های ۱۴۱۷، ۱۴۱۸، ۱۴۲۱ و ۱۴۲۶ق. نیز تکرار شد، (جعفریان، رسول، ص ۴۵۳، ۱۳۸۳ش.؛ المجمع الفقهی الاسلامی، ج۲، صص۲۰۱ و ۲۰۲، ۱۴۲۲ق.). تا جایی که برخی از منابع، حادثه‌های سال ۱۴۱۰ق. به بعد را، دست‌کم ۹ مورد دانسته‌اند (مأساه التدافع فی منى الأسوأ منذ ربع قرن وانتقادات لـ «إداره الحج» (https://arabic.rt.com/news/794987).
ب) احداث سازه جدید جمرات
در تاریخ ۲۴ ذی حجه سال ۱۴۲۶ق. وزیر کشور وقت عربستان، از علمای دینی کشور خواست تا راه حل شرعی برای محافظت از جان حجاج ارائه کنند. این دعوت منجر به ارائه پیشنهادی از سوی هیئت علمای بزرگ سعودی برای توسعه جمرات شد و بر اساس‌این پیشنهاد، طرح توسعه جدید جمرات شکل گرفت. این طرح بر مبنای تقسیم جمعیت متمرکز حجاجی که برای رمی به جمرات می‌آمدند، به گروه‌های کوچک‌تری که قابل کنترل و بدون ازدحام بودند، طراحی و سیستم تهویه پیشرفته و امکانات رفاهی متعدد برای رمی‌کنندگان پیش‌بینی شد، (www.bin-dehaish.com/wp-content/uploads/2014/11/ مقاله عن الجمرات) تا اینکه در سال ۲۰۱۲م. ساختمان جدید به طول ۹۵۰ و عرض ۸۰ متر در ۵ طبقه ساخته شد. 

در این بازسازی، ستون‌های جمرات به شکل استوانه‌های توخالی و بیضی‌شکل به طول ۴۰ متر در وسط حوضچه‌هایی بیضی‌شکل ساخته شد. برای تقسیم جمعیت رمی‌کننده، هر کدام از خیابان‌های اصلیِ پیرامون ساختمان جمرات به وسیله راهی به یکی از مدخل‌های ورودی ساختمان در طبقات مختلف متصل و دستگاه تهویه هوای پیشرفته در آنها قرار داده شد. (حج، ج۳۰، ص۲۰۶؛ مشروع الجسر الجمرات https://ar.wikipedia.org/wiki؛ جسر الجمرات www.kapl-hajj.org/jamarat_bridge_.php.https: www.momra.gov.sa/about/gamarat.aspx). 
ج) برنامه‌ریزی برای اسکان
به نوشته روزنامه عکاظ، حبیب زین العابدین، سرپرست نظارت بر پروژه های توسعه ای امور حجاج وابسته به وزارت حج عربستان سعودی گفت: 
«بر اساس پروژه توسعه ای امور حج، ظرفیت جذب حجاج به سه میلیون نفر خواهد رسید. بر اساس این پروژه، چادرهای پیشرفته که از دو طبقه تشکیل شده است، در دامنه کوه های شمالی منا برپا می‌شود. در این راستا سعی شده است ظرفیت اسکان و جذب زائران خانه خدا در منا افزایش یابد که این امر نیز در راستای ارائه خدمات بیشتر به زائران و تأمین آسایش و آرامش و اطمینان خاطر آنان انجام می گیرد.»
زین العابدین تصریح کرد: «طرح استفاده از خیمه های پیشرفته دو طبقه در منا برای وزیر امور شهر و روستای عربستان ارسال شده است که پس از موافقت وی، این طرح اجرا می شود». 
بنا به نقل شاهدان عینی، عربستان به منظور کاهش ازدحام در منا، در طرح آزمایشی سال ۱۴۲۹ق./ ۱۳۸۷ش. تعدادی از زائران خانه خدا را به جای اسکان در خیمه هایی سفید، در شش ساختمان مسکونی در شرق منا اسکان داد، (بیات، حجت الله / اسحاقی ، سید حسین، حج۲۹ ص۴۴۴). اما بررسی میدانی و گزارش‌های بعدی، استمرار یا موفقیت این طرح را در سال‌های بعد تأیید نکرد. 
۶. جلسات و نشست های منا در صدر اسلام
پیش از اسلام در فرصت بیتوته سه روزه در موسم حج در منا، مجالس و نشست‌های فرهنگی بسیاری منعقد می‌شد. اعراب جاهلی در این فرصت از افتخارات خانوادگی و پدران خود سخن می‌راندند، (جواد علی، ج ۱۱، ص ۳۹۰، چ۴، ۱۴۲۲ق.). تا اینکه قرآن کریم فرمان داد تا در فرصت اتراق در منا، آن‌چنان‌که پدرانشان را یاد می‌کنند یا بهتر از آن، به یاد خدا باشند 
(بقره : ۲۰۰). این محفل‌ها در زمان پیامبر(صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم: نیز ادامه داشت.
الف) دعوت پیامبر(صلی الله علیه و آله) از قبایل عرب در منا
پیامبرخدا در مدت دعوت در مکه، هر ساله در موسم حج، در محافل قبایل مختلف در منا حاضر می‌شد و آنان را به اسلام و بیعت با خود فرا می‌خواند. بدین‌ترتیب مقدمات ملاقات آن حضرت با برخی از چهره‌های سرشناس یثرب و بیعت‌های عقبه در این جلسات شکل گرفت، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج۱، ص۴۲۵، بی‌تا).
ب) بیعت‌های عقبه در منا
دو بیعت انصار با پیامبر(صلی الله علیه و آله) در سال‌های دوازدهم و سیزدهم بعثت در منطقه انتهایی منا و نزدیکی جمره عقبه رخ داد. در بیعت اول، دوازده نفر از اهل یثرب و در بیعت دوم، گروهی شامل هفتاد نفر مرد و بیست زن با پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) بیعت کرده و موجبات هجرت‌ ایشان به مدینه را فراهم کردند. از ‌این پیمان‌ها با نام پیمان عقبه اول و دوم یاد می‌شود، (ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، ج۱، ص۴۳۸، بی‌تا؛ بلاذری، به کوشش زکار و زرکلی، ج۱، ص۲۷۷، ۱۴۱۷ق.). به یادبود ‌این پیمان‌ها، مسجدی به نام مسجد البیعه در ‌این مکان ساخته شد که تاکنون موجود است، (صفری فروشانی، نعمت‌الله، ص۱۷۷، ۱۳۸۶ش.؛ گروهی از نویسندگان، به سرپرستی عبدالرحمان بن سعید آل حجر، ج۲، ص۳۶۰، ۱۴۲۸ق.).
پس از فتح مکه در سال هشتم قمری، به فرمان پیامبر(صلی الله علیه و آله)، تمام بت‌های اطراف مکه به دست امیر مؤمنان۷ شکسته شد و از بین رفت، (مسعودی، به کوشش اسعد داغر، ص۲۴۲، ۱۴۰۹ق.؛ المفید، ج۱، ص۱۵۲، ۱۴۱۰ق.). ابلاغ آیات آغازین سوره برائت در سال نهم قمری. توسط امیر مؤمنان(علیه السلام) در کنار جمره عقبه در منا صورت گرفت، (خوارزمی، به کوشش مالک محمودی، ص۱۶۴، ۱۴۱۱ق.؛ مسعودی، به کوشش اسعد داغر، ص۱۸۶، ۱۴۰۹ق.؛ بیهقی، به کوشش عبد المعطی، ج۵ ، ص۲۹۵، ۱۴۰۵ق.). این آیات هشداری به حضور بت‌پرستان و اعلامیه‌ای درباره روابط مسلمانان و بت‌پرستان هم‌پیمان بود. 
ج) منا در حجه الوداع
حضور پیامبر خدا(صلی الله علیه و آله) و بیتوته در منا و رمی جمرات و توصیه‌ها و خطابه‌های آن حضرت در جریان حضور در منا (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۲۸۵، ۱۴۱۴ق.) در جریان حَجَّه الوداع در سال دهم قمری بود، (ابن وهب عبدالله المصری، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، ج۱، ص۷۳، ۱۴۲۵ق.؛ فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۲۵۰، ۱۴۱۴ق.؛ ابن ابی‌عاصم، به کوشش باسم فیصل، ج۵، ص۳۱۶، ۱۴۱۱ق.).
آن حضرت از وادی محسر راه میانه منا را پیمود که به جمره عقبه منتهی می‌شد و سنگریزه‌های کوچک را با فشار دادن سر انگشت سبابه به انگشت دیگر، به سوی جمره پرتاب کرد و با هر پرتابی، تکبیر گفت. آن حضرت مردم را از آسیب زدن به یکدیگر به هنگام پرتاب سنگریزه‌ها نهی کرد و فرمان داد با سنگ‌های کوچک رمی انجام دهند (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۱۴ق.). ایشان در میان جمرات راه می‌رفت و مسلمانان را از ربودن مال یکدیگر بر حذر می‌داشت (فاکهی، به کوشش ابن دهیش، ج۴، ص۲۸۷، ۱۴۱۴ق.). 
د) حضور ائمه: در منا
از دیگر محفل‌های منا که گزارشی از آن وجود دارد، مجلسی عظیم و مهم است که در آن امام حسین(علیه السلام) در سال ۶۰ یا ۵۹ ق. تمام اصحاب و یاران باقیمانده از پیامبر(صلی الله علیه و آله) و تابعیان را که تعدادشان به هزار نفر می‌رسید، در خیمه‌گاه خود جمع کرد و ضمن انتقاد از حکومت معاویه و ستم او و تلاشی که برای دگرگون کردن ارزش‌ها و کتمان فضایل اهل بیت: به خرج داد، از عملکرد حاضران در برابر حکومت اموی انتقاد کرد و خواستار تلاش جدی آنان برای انتشار فضایل اهل بیت: در شهر‌های خود شد. 
محفل علمی امام صادق(علیه السلام) و شاگردان آن حضرت در منا، یکی از مهم‌ترین محفل‌های منا بود، (مجلسی، محمدباقر، ج۱، ص۴۶۲، چ۲، ۱۴۰۳ق.). 
امام جواد(علیه السلام) در ‌ایام حج، در کنار مسجد خیف و جمرات قدم می‌زد و می‌فرمود: «‌اینجا محل خیمه‌گاه بنی‌هاشم و امام سجاد(علیه السلام) است و من دوست دارم در منزل‌گاه‌های آنان راه بروم»، (کلینی، به کوشش غفاری، ج۴، ص۴۸۶، ۱۳۷۵ش.).

مراجع

منابع
اتحاف الوری باخبار امّ القری، عمربن محمد ابن فهد، چ۳، مکه مکرمه، ۱۴۰۳ق. 
اثاره الترغیب، محمد بن اسحاق الخوارزمی، به کوشش الذهبی، مکه، مکتبه نزار مصطفی الباز، ۱۴۱۸ق. 
الإحتجاج علی اهل اللجاج، احمد بن علی طبرسی، چ۱، مشهد، نشر مرتضی، ۱۴۰۳ق. 
اخبار مکه، الازرقی، به کوشش رشدی الصالح، مکه، مکتبه الثقافه، ۱۴۱۵ق. 
اخبار مکه، الفاکهی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۱۴ق. 
«از هندوستان تا حریم یار، سیری در سفرنامه حج مرحوم صاحب عبقات الانوار علّامه میر حامد حسین هندی» ، ترجمه و تحقیق: محمد علی مقدادی ، فصلنامه میقات حج، ش۱۴، ص ۱۷۰. 
ازدحام فی منا و احکامه، اعمال ندوه مشکه الزحام فی الحج و حلولها الشرعیه، علی القره داغی، رابطه العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی. 
الاستبصار فی عجایب الامصار، کاتب مراکشی، چ۱، بغداد، ۱۹۸۶م. 
اسد الغابه فی معرفه الصحابه، ابن اثیر عز الدین ابو الحسن علی بن محمد الجزری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۰۹ق..
الاضحیه فی عصرنا، ناصر مکارم شیرازی، چ۳، قم، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، ۱۴۱۸ق.
اعمال ندوه مشکله الزحام فی الحج و حلولها‌ الشرعیه، المجمع الفقهی الاسلامی، مکه المکرمه، ۱۴۲۲ق. 
انساب الاشراف، بلاذری، به کوشش زکار و زرکلی، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۷ق. 
آثار اسلامی مکه و مدینه، رسول جعفریان، قم، مشعر، ۱۳۸۶ش. 
الآثار الباقیه عن القرون الخالیه، ابوریحان بیرونی، تهران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش. 
الآحاد و المثانی، ابن ابی‌عاصم، به کوشش باسم فیصل، ریاض، دار الدرایه، ۱۴۱۱ق. 
با کاروان صفا در حج ۸۲ ، رسول جعفریان، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ش. 
بحار الانوار الجامعه لدرر اخبار الائمه الاطهار، محمدباقربن محمدتقی مجلسی، چ۲، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق. 
البحوث العلمیه، هیئه کبار العلماء، الرئاسه العامه للبحوث العلمیه و الافتاء، ۱۴۲۱ق. 
البدایه و النهایه، ابن کثیر، بیروت، مکتبه المعارف. 
برکات سرزمین وحی ، محمد محمدی ری‌شهری،  چ۶، تهران، مشعر، ۱۳۸۳ق.
تاج العروس، الزبیدی، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۴ق. 
تاریخ مکه المکرمه قدیماً و حدیثاً، عبدالغنی محمد الیاس، المدینه المنوره، مطابع الرشید، ۱۴۲۲ق. 
تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر، الذهبی، به کوشش عمر عبدالسلام، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۱۰ق. 
تاریخ الجمرات بوادی منی فی مکه المکرمه، طه عبدالقادر، السعودیه، مرکز ابحاث الحج. 
التاریخ الصغیر، بخاری، به کوشش محمود ابراهیم، بیروت، دار المعرفه، ۱۴۰۶ق. 
التاریخ القویم محمد طاهر الکردی، به کوشش ابن دهیش، بیروت، دار خضر، ۱۴۲۰ق. 
تاریخ الیمن خلال القرن الحادی عشر الهجری السابع عشر المیلادی/ تاریخ طبق الحلوی وصحاف المن والسلوی، الحسنی الوزیر عبد الله بن علی بن احمد بن محمد، محمد عبد الرحیم جازم، بیروت، دار المسیره. 
تاریخ امراء المدینه، عارف عبدالغنی، دمشق، دار کنان، ۱۴۱۷ق. 
تاریخ طبری (تاریخ الامم و الملوک)، الطبری، به کوشش محمد ابوالفضل، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 
تاریخ مدینه دمشق، ابن عساکر، به کوشش علی شیری، بیروت، دار الفکر، ۱۴۱۵ق. 
تاریخ مکه المکرمه، عبدالغنی محمد الیاس، مدینه، مکتبه ملک فهد، ۱۴۲۲ق. 
تاریخ مکه المشرفه، ابن الضیاء، به کوشش العدوی، مکه، المکتبه التجاریه مصطفی احمد الباز، ۱۴۱۶ق. 
تاریخ، احمدبن یعقوب الیعقوبی، بیروت، دار صادر، ۱۴۱۵ق. 
تحصیل المرام، ابن احمد الصباغ، به کوشش ابن دهیش، ۱۴۲۴ق. 
تحقیقی دقیق درباره جمرات و رمی آن‌ها، علی عطائی اصفهانی، قم، امیر العلم، ۱۳۸۲ش. 
تفسیر القمی، القمی، به کوشش الجزائری، قم، دار الکتاب، ۱۴۰۴ق. 
تهذیب اللغه، محمد بن احمد ازهری، چ۱، بیروت. 
الجامع اللطیف فی فضل مکه و اهلها و بناء البیت الشریف، محمد ابن ظهیره، به کوشش علی عمر، قاهره، مکتبه الثقافه الدینیه، ۱۴۲۳ق. 
الجامع لاحکام الحج و العمره، العثیمین محمد بن صالح، به کوشش محمود السعید، الازهر، دار البیان العربی، ۲۰۰۶م. 
الجامع، ابن وهب عبدالله المصری، به کوشش رفعت فوزی و علی عبدالباسط، دار الوفاء، ۱۴۲۵ق. 
جسر_الجمرات www.kaphajj.org/jamarat_bridge_php www.momra.gov.sa/about/gamarat.aspx.
جواهر الکلام، النجفی، به کوشش قوچانی و دیگران، بیروت، دار احیاء التراث العربی. 
حج گ‍زارش‍ی از ح‍ج‌‌گ‍زاری س‍ال ۱۴۲۵ق. برابر با سال‌ 1383 ش. رضا مختاری، تهران، مشعر، ۱۳۸۴ش. 
حج گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۶ق. محمدحسین رجبی، چ۱، تهران، مشعر، ۱۳۸۵ش.
حج گزارشی از حج‌گزاری سال ۱۴۲۷ق. حسن مهدویان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. 
حج گزارش حج‌گزاری ایرانیان در موسم حج سال ۱۴۲۷ق. آذر و دی ۱۳۸۵ش. حسن مهدویان، تهران، مشعر، ۱۳۸۶ش. 
حج ۲۹، حجت الله بیات و سید حسین اسحاقی ، تهران، مشعر.
حج ۳۰، سید جواد ورعی و جواد منصوری، تهران، مشعر. 
حج رضا بابایی و علی‌اکبر جوانفکر، تهران، مشعر، ۱۳۸۷ش. 
«حدود حمی المشاعر»، حمد جاسر، مجله العرب، رجب شعبان ۱۴۰۷ق. 
خلاصه الاثر فی اعیان القرن الحادی عشر، المحبی، بیروت، دار صادر.
در حریم حرم سفرنامه حج سال ۱۳۷۴ش. جواد محدثی، تهران، مشعر، ۱۳۷۵ش.
الدراسات الشرعیه و التاریخیه لمکه المکرمه، عبدالملک بن دهیش بناء جسر علوی للجمرات:
www.bin-dehaish.com
دراسه تحلیلیه لحیز الفراغی و الزحام فی منی و عند الجمرات، اعمال ندوه مشکه الزحام فی الحج و حلول‌ها الشرعیه، محمد بن عبدالله ادریس، رابطه العالم الاسلامی ‌المجمع الفقهی.
الدروس الشرعیه، الشهید الاول، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۲ق. 
دعائم الاسلام، قاضی نعمان ابوحنیفه نعمان بن محمد مغربی تمیمی، مؤسسه آل البیت. ‌
دلائل النبوه، بیهقی، به کوشش عبد المعطی، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۰۵ق. 
ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، زمخشری.
رحله ابن جبیر، محمد بن احمد ابن جبیر، بیروت، دار مکتبه الهلال، ۱۹۸۶م. 
الرحله السریه للعقید الروسی، عبدالعزیز دولتشین، چ۱، بیروت، الدار العربیه للموسوعات، ۱۴۲۸ق. 
رمی جمرات در گذشته و حال، ناصر مکارم شیرازی، قم، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب۷ ۱۳۸۴ش. 
سفرنامه حجاز، محمد لبیب البتنونی، ترجمه: هادی انصاری، تهران، مشعر، ۱۳۷۹ش.
السیره النبویه، ابن هشام، به کوشش السقاء و دیگران، بیروت، دار المعرفه. 
سیره ابن اسحاق (السیر والمغازی)، ابن اسحاق، به کوشش زکار، قم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۶۸ش.
شمس العلوم، نشوان الحمیری، به کوشش العمری و الاریابی، دمشق، دار الفکر، ۱۴۲۰ق. 
الصحاح، الجوهری، به کوشش العطار، بیروت، دار العلم للملایین، ۱۴۰۷ق. 
الطبقات الکبری، محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، چ۱، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۰ق.
علل الشرایع، الصدوق، به کوشش بحرالعلوم، نجف، المکتبه الحیدریه، ۱۳۸۵ق. 
العین (ترتیب العین)، خلیل، به کوشش بکایی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۴ق. 
عیون الأثر، ابن سید الناس، بیروت، دار القلم، ۱۴۱۴ق. 
فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت، جمعی از پژوهشگران زیر نظر سید محمود ‌هاشمی شاهرودی، قم، مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت، ۱۴۲۶ق.
فقه الرضا، علی بن بابویه، مشهد، المؤتمر العالمی للامام الرضا(علیه السلام)، ۱۴۰۶ق. 
فی خبر الاقطار محمد بن عبدالمنعم حمیری، چ۲، بیروت، ۱۹۸۴م. 
القاموس المحیط، محمد بن یعقوب فیروزآبادی، چ۱، بیروت. 
قرب الاسناد، الحمیری، قم، آل البیت، ۱۴۱۳ق. 
کتاب من لا یحضره الفقیه، محمد بن علی ابن بابویه، قم، دفتر انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، ۱۴۱۳ق. 
کشف الارتیاب، سیدمحسن امین، بیروت، دارالکتب الاسلامی، ۱۴۱۰ق. 
کشف اللثام والابهام عن قواعد الاحکام، محمد بن حسن فاضل اصفهانی، قم، دفتر انتشارات اسلامی، ۱۴۱۶ق. 
الکافی، الکلینی، به کوشش غفاری، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۷۵ش. 
کشاف القناع، منصور البهوتی، به کوشش محمد حسن، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۸ق. 
لسان العرب، ابن منظور، قم، ادب الحوزه، ۱۴۰۵ق. 
ماء العینین ابن عتیق، به کوشش الظریف، بیروت الموسوعه العربیه؛ ابوظنی، دار السویدی، ۲۰۰۴م. 
ماء العینین الرحله المعینیه، ابن العتیق، چ۱، بیروت و ابوظبی، ۲۰۰۴م. 
مأساه التدافع فی منی الأسوأ منذ ربع قرن وانتقادات لـ «إداره الحج» 
https: //arabic. rt. com/news/794987.
المحاسن، احمد بن محمد بن خالد برقی، چ۲، قم، دار الکتب الإسلامیه، ۱۳۷۱ق. 
معجم المصطلحات و الالفاظ الفقهیه، محمود عبدالرحمان، بی‌تا.
المحیط فی اللغه، اسماعیل بن عباد صاحب بن عباد، چ۱، بیروت. 
مدینه معاجز الأئمه الاثنی عشر و دلائل الحجج علی البشر، سید‌هاشم بن سلیمان بحرانی، چ۱، قم، مؤسسه المعارف الاسلامیه، ۱۴۱۳ق. 
مراصد الاطلاع علی اسماء الامکنه والبقاع، صفی‌الدین عبدالمؤمن ابن عبدالحق بغدادی، چ۱، بیروت، دار الجیل، ۱۴۱۲ق. 
مرآه الحرمین قم، ابراهیم رفعت پاشا، المطبعه العلمیه، ۱۳۴۴ق. 
مروج الذهب، المسعودی، به کوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، ۱۴۰۹ق. 
مشروع الجسر الجمرات: https: //ar. wikipedia. org/wiki .
المصباح المنیر، الفیومی، قم، دار الهجره، ۱۴۰۵ق. 
المصنّف، عبدالرزاق الصنعانی، به کوشش حبیب الرحمن، المجلس العلمی. 
المعالم الأثیره فی السنه و السیره، محمد حسن شراب، چ۱، بیروت، دارالشامیه؛ دمشق، دار القلم ، ۱۴۱۱ق. 
معالم مکه التاریخیه، عاتق بن غیث البلادی، مکه، دار مکه، ۱۴۰۳ق. 
معجم البلدان، یاقوت بن عبدالله یاقوت حموی، چ۲، بیروت، ۱۹۹۵م. 
معجم مقاییس اللغه، ابن فارس، به کوشش عبدالسلام، قم، دفتر تبلیغات، ۱۴۰۴ق. 
المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، جواد علی، چ۴، بیروت، دار الساقی، ۱۴۲۲ق.
المقنعه، المفید، قم، نشر اسلامی،۱۴۱۰ق. 
مکه در بستر تاریخ، نعمت‌الله صفری فروشانی، قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، ۱۳۸۶ش. 
مناسک حج (محشی)، محمدرضا محمودی، تهران، مشعر، ۱۴۲۹ق. 
المناسک و اماکن طرق الحج، ابواسحاق الحربی، به کوشش حمد الجاسر، ریاض، دار الیمامه، 
۱۴۰۱ق. 
المناقب، الخوارزمی، به کوشش مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، ۱۴۱۱ق. 
المنتظم، ابن الجوزی، به کوشش محمد عبدالقادر و دیگران، بیروت، دار الکتب العلمیه، ۱۴۱۲ق.
موسم بیداری، سیدمهدی علیزاده موسوی، تهران، نشر مشعر، ۱۳۸۲ش. 
موسوعه المملکه العربیه، گروهی از پژوهشگران، ریاض، مکتبه ملک عبدالعزیز، ۱۴۲۸ق. 
موسوعه مرآه الحرمین الشریفین، ایوب صبری باشا، القاهره، دار الآفاق العربیه، ۱۴۲۴ق. 
موسوعه‌ المملکه العربیه السعودیه، گروهی از نویسندگان، به سرپرستی عبدالرحمن بن سعید 
آل حجر، ریاض، الغطاء النباتی؛ المکه المکرمه، مکتبه ملک عبدالعزیز، ۱۴۲۸ق.
النوازل فی الحج، علی بن ناصر الشلعان ریاض، دار التوحید،۱۴۳۱ق. 
نهایه الارب، احمد النویری، قاهره، دار الکتب و الوثائق، ۱۴۲۳ق. 
النهایه، ابن اثیر مبارک، به کوشش الزاوی و الطناحی، قم، اسماعیلیان، ۱۳۶۷ش. 
یتیمیه الدهر، (عبدالملک الثعالبی، به کوشش مفید قمحیه، ۱۴۰۳ق.) 
www. fa.alalam.ir/news/1707646
www.rasanews.ir/NSite/FullStory/?Id=294782
www.alef.ir/vdcgux9wyak9z74.rpra.html?302879

نویسنده:

محمدسعید نجاتی

فصلنامه میقات حج شماره ۹۳

ادامه دارد…