سیره اهل بیت(علیهم السلام) در ایجاد وحدت میان مسلمانان

چکیده:

 آیین مقدس اسلام برای هدایت انسان به مسیر رشد و کمال، برنامه‌ای کامل تدوین نموده  و به همه نیازها و ابعاد انسان توجهی ویژه دارد و راه رسیدن به کمال را در زندگی اجتماعی می‌داند. یکی از نیازهای جامعه اسلامی، مسأله وحدت و یکپارچگی است که در زندگی جمعی مسلمانان نقشی بسیار مهم و سرنوست ساز ایفا می‌کند. اقامه دین الهی و احکام نورانی آن، که ضامن نظم اجتماعی و امنیت و عدالت و همبستگی است؛ درگرو از بین بردن اختلافات و نزاع در دین است؛ چراکه با وجود پدیده شوم اختلاف، مصالح امت اسلامی به خطر خواهد افتاد و باعث سستی و شکست خواهد شد. اهل بیت(علیهم السلام) همواره از بنیانگذاران وحدت و از منادیان آن بوده و در سیره خود بر این امر مهم تأکید داشته‌اند.
 برخی از مصادیق؛ مانند: احترام به مقدسات مخاطب، تحمل عقاید دیگران، حل مشکل حقوقی مسلمانان را می‌توان رصد و ردیابی کرد. سؤال اصلی ما در این نوشتار این است که سیره اهل بیت(علیهم السلام) در ایجاد وحدت میان مسلمین چه بوده است؟ فرضیه‌ای که در تحقیق مطرح گردیده، این است که امامان(علیهم السلام)  با توجه به موقعیت‌ها و شرایط  اجتماعی در پی ایجاد وحدت بین مسلمانان بوده و بر برادری و وحدت امت اسلامی تأکید می‌کردند. در سیره حضرت علی(ع)  می‌بینیم که آن بزرگوار جهت حفظ وحدت و جلوگیری از تشتت در جامعه اسلامی، از حقِ خود صرف نظر می‌کند و ۲۵ سال خانه نشینی را متحمل می‌شود. این رفتار حاکی از اهمیت اتحاد و انسجام مسلمین دارد.

کلیدواژه ها

 سیره، اهل بیت، وحدت

مقدمه: 

مقصود از وحدت، وحدت امت اسلام است که خداوند می‌‎فرماید: (إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّه واحِدَه وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ) (انبیاء: ۹۲)؛ «همانا این امت شما امت واحده است…» پس اساس این وحدت را قرآن نهاده است. قرآن کریم بار‌ها مسلمانان را به عنوان «یک امت» مخاطب ساخته است؛ مانند (کُنْتُمْ خَیرَ أُمَّه أُخْرِجَتْ لِلنّاسِ…) (آل عمران: ۱۱۰). (وَکَذلِکَ جَعَلْناکُمْ أُمَّه وَسَطاً…) (بقره: ۱۴۳). 
مسلمانان، موظف اند با اختلافات قومی و زبانی و اختلاف رأی در فروع فقهی و در روش‎های عملی و یا در فهم کتاب و سنت و گرایش‎های سیاسی، این وحدت را حفظ کنند و هیچگاه این قبیل اختلافات که وجودش امری طبیعی است، آنان را به فرقه ‌ها و دسته ‌ها تبدیل نکند و به در گیری و جنگ با یکدیگر وادار ننماید. 
 بنابراین، در آیاتی که مسلمانان را به وحدت دعوت می‌ کند و از اختلاف باز می‌‎دارد، جمله (وَلا تَفَرَّقُوا) قید گردیده است مانند (وَ اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا…)؛ «به ریسمان الهی چنگ زنید و از تفرقه بپرهیزید.» (آل عمران: ۱۰۳). (شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مَا
وَصّى بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَینا إِلَیکَ وَ ما وَصَّینا بِهِ إِبْراهِیمَ وَ مُوسى وَ عِیسى أَنْ أَقِیمُوا الدِّینَ وَ لا تَتَفَرَّقُوا…)؛ «… دین را به پا دارید و متفرق نشوید…» (شوری: ۱۳) 
سخن گفتن از وحدت، همواره توأم با یاد کردن از اختلاف است. درآیات بسیاری از قرآن، غالباً این دو مفهوم؛ یعنی وحدت و اختلاف با هم آمده است. علت تقارن و تلازم وحدت و اختلاف در کتاب و سنت، آن است که اگر اختلاف نباشد نیاز به سفارش به وحدت نیست. همواره توحید به وحدت، جهت پرهیز از اختلاف و تفرقه موجود یا جلوگیری از اختلافی است که خطر بروز آن احساس ‎شود. 
پرسش اصلی تحقیق این است که: سیره اهل بیت: در ایجاد وحدت بین مسلمین چه بوده است؟ 
با مطالعه سیره امامان این نکته به دست می‌ آید که آن حضرات با توجه به موقعیت ‌ها و شرایطی که فرا روی آنان بوده، وضعیت اجتماعی را همواره رصد کرده و برای ایجاد وحدت بین مسلمانان، از هیچ کوششی دریغ نکرده و بر برادری و وحدت امت اسلامی تأکید می‌ کردند. در این نوشتار قصد داریم به طور محسوس سیره اهل بیت: در مورد وحدت و انسجام بین مسلمانان را بررسی کنیم و نوع تعامل ائمه با جامعه زمان خویش را بیان نماییم. 
معنای «وحدت» 
وحدت؛ از ریشه «وـ ح ـ د» مصدر است و درلغت به معنای «یگانه ویکی بودن» (ابن منظور، ۱۴۰۸، ج۳، ص۴۵۰). واژه نزدیک به آن، کلمه اتحاد است. طریحی کلمه «اتحاد» را به معنای «یکی شدن دو شئ» معنا کرده است (طریحی، ۱۳۷۵، ج۳، ص۱۵۸). 
وحدت در لغت‌شناسی قرآنی، به معنای «یکی بودن» (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲، ص۸۵۷) آمده است. در مباحث سیاسی، وحدت سیاسی و اتحاد سیاسی به یک معنا به کار رفته است (آقا بخشی، ۱۳۸۳، ص۵۲۷) و آن، یگانگی درونی و همبستگی بیرونی در عرصه حیات جمعی جوامع است (اولیور استلی برس، ۱۳۷۸، ص۸۶۰). در مجموع، وحدت در مفهوم ایجابی به معنای یکپارچگی و پیوستگی است و در مفهوم سلبی به معنای عدم تفرق است. و در اصطلاح اینکه ملت و امت اسلام باید با هم متحد باشند؛ یعنی مسلمانان باید جدای از همه عقاید و اختلاف نظری که در جزئیات دینی خود دارند، در مشترکات دینی خود چون خدا، قرآن، قبله، معاد، پیامبر، پاک زیستن و… یکی بوده و در برابر هر عاملی که بخواهد به یکی از این مشترکات خدشه وارد کند، ایستادگی نماید. 
بنابر این، مراد از وحدت، برداشتن موانع مصنوعی و پیشگیری از اموری است که باعث جدایی، کینه و دشمنی میان مؤمنان می‌‎گردد. از تعاریف فوق به دست می‌ آید که وحدت در اصطلاح یک مفهوم سیاسی ـ اجتماعی است که به معنای یگانگی و همبستگی در کارکرد احزاب می‌باشد. (پور فرد، ۱۳۹۲، صص ۴۸ـ ۲۹). 
وقتی سخن از وحدت به میان می‌ آید، منظور وحدت معقول است که با توجه به آزادی اندیشه و تعقل بیشتر می‌ تواند مورد نظر قرار بگیرد که آن نیز عبارت است از؛ قرار دادن متن کلّی اسلام بر اساس اعتقاد همه‎ مسلمانان وکنار گذاشتن عقاید شخصی، نظری و فرهنگ محلی و خصوصیات آرا و نظریات مربوط به هر یک از اجزای متن کلّی دین که به تعقل و اجتهاد گروهی یا شخصی مربوط است. مقصود این است که با توجه به مشترکات بین همه‎ طوایف و فرقه های اسلامی، نظیر اعتقاد به خداوند یگانه، پیامبر اسلام وکتاب الهی و قبله مشترک و اعتقاد به معاد و احکام اسلامی؛ مانند نماز، روزه، حج و زکات، همه با همدلی با یکدیگر همکاری کنند (مطهری، ۱۳۸۱، ج ۲۵، ص ۲۷ـ۲۶). 
 «سیره» به چه معنا است؟ 
سیره؛ از کلمه «سیر» به معنای رفتن است (طریحی، ۱۳۷۵، ج۳، ص۳۴۰). 
راغب‎گوید: «سیر» در زمین راه رفتن وعبور کردن است. (راغب اصفهانی، ۱۴۱۲، ص۲۴۷). «سیره» نوع رفتار و حالتی خاص از حرکت انسان است؛ چنان‎که «جَلسه» یعنی نشستن، ولی «جِلسه» بر وزن «فِعله» نوع نشستن را گویند. بدین روی، «سیره» نوع حرکت است (ابن منظور، ۱۴۰۸، ج۶، ص۴۵۳). با توجه به معانی یاد شده، می‌ توان «سیره» را نوع و سبک رفتار معنا کرد. در ادبیات فارسی نیز سیرت به معنای رفتار، طریقه و عادت و روش به کار رفته است (دهخدا، ۱۳۷۷، ماده سیرت). 
محورهای وحدت مسلمین
برای ایجاد وحدت میان مسلمانان، محورهایی وجود دارد که از آن‌ها به عنوان عوامل مشترک اتحاد میان فِرق و مذاهب اسلامی یاد می‌ شود: 
الف) ایمان به وحدانیت خدا و پرستش او. 
ب) ایمان به رسولان الهی و به خصوص ایمان به خاتمیت پیامبر(ص). 
ج) باور به معاد و روز رستاخیز. 
د) اشتراک در کتاب آسمانی قرآن کریم و باور به حقانیت و صدق گفتار او. 
هـ) اشتراک در بسیاری از اعمال عبادی؛ از قبیل نماز، روزه، حج، زکات و… 
در اینجا به سیره اهل بیت: در ایجاد وحدت میان مسلمانان می‌ پردازیم: 
1. سیاست صبر و سکوت
می‌ دانیم که علی(ع) بعد از پیامبرخدا(ص) شایسته ‌ترین فرد برای اداره امور جامعه اسلامی بود‎‎ند و هیچ کس از نظر فضیلت، تقوا، شجاعت، جهاد در راه خدا و سایر صفات عالی انسانی به پایه آن حضرت نمی‌ رسید. لذا این انتظار می‌‎رفت که پس از رحلت پیامبر، امیر مؤمنان زمام حکومت اسلامی را در دست بگیرد و رهبری مسلمین را تداوم بخشد، اما در مقام عمل چنین اتفاقی نیفتاد و بعد از پیامبر(ص) مسیر خلافت اسلامی منحرف گردید
و علی(ع) از صحنه سیاسی و مرکز قدرت در رهبری امت اسلامی به دور ماند. چون این انحراف برایش قابل تحمل نبود و سکوت را روا نمی‌ دانست، بار‌ها با استدلال و احتجاج های خود، خلیفه و هواداران او را مورد اعتراض قرارداد اما این اعتراضات چندان سودی نبخشید. 
امیر مؤمنان در این جریان بر سر دو راهی حساسی قرار گرفت؛ یا باید در برابر حکومت نامشروع قیام می‌ کرد و حق خود را می‌ گرفت و یا وضع موجود را تحمل کرده، به وحدت و اتحاد جامعۀ نوپای اسلامی می‌ اندیشید و به حل مشکلات امت اسلامی و وظایف خود می‌ پرداخت؛ لذا تغییر شرایط سیاسی و اجتماعی آن روز باعث شد تا امام۷ گزینه دوم را انتخاب کند. 
حضرت به صبر و سکوت خود در برابر انحراف خلافت اسلامی از می‌سر اصلی اشاره کرده؛ خطاب به اعضای شورا فرموده اند: 
«به یقین می‌‏دانید که سزاوار‌تر از دیگران به خلافت، من هستم. سوگند به خدا به آنچه انجام داده‏ اید گردن می‌‏نهم، تا هنگامی که اوضاع مسلمانان رو براه باشد و از هم نپاشد و جز من به دیگری ستم نشود و پاداش این گذشت و سکوت و فضیلت را از خدا انتظار دارم و از آن همه زر و زیوری که به دنبال آن حرکت می‌‏کنید، پرهیز می‌‏کنم.» (دشتی، ۱۳۷۹، ص۱۲۳). [۱] 
در جای دیگر فرمود: 
هنگامی که خداوند پیامبر خود را قبض کرد، قریش با خود کامگی، خود را بر ما مقدم شمرده، ما را ـ که به رهبری امت از همه شایسته‌تر بودیم ـ از حق خود بازداشت ولی من دیدم که صبر و بردباری براین کار، بهتر از ایجاد تفرقه میان مسلمانان و ریخته شدن خون آنان است؛ زیرا مردم به تازگی اسلام را پذیرفته بودند و دین مانند مشکی مملوّ از شیر بود که کف کرده باشد و کوچک‌ترین سستی و غفلت آن را فاسد می‌سازد، و کوچک‌ترین فرد آن را وارونه می‌‎کند.» (صبحی صالح، ۱۴۱۴، ص۳۰۸). 
2. حل اختلافات حقوقی مسلمانان
کارنامه اهل بیت: در موضوع اتحاد اسلامی و فراخوان جوامع بشری به همدلی و همفکری و همکاری براساس توحید و عدل، کارنامه ای درخشان و بلند و پر حجم است و بررسی رفتار و گفتار امام صادق۷ در زمینه های زیر می‌ تواند نقش آن امام بزرگوار را در اتحاد مسلمین بیش ‌تر روشن سازد: 
1. امام صادق(ع) و توصیه شیعیان به تقیه. 
2. امام صادق(ع) و حل اختلافات فکری پیروان اهل بیت. 
3. امام صادق(ع) و ارائه راهکار حل اختلافات حقوقی شیعه. 
4. امام صادق(ع) وتأکید بر اصل همزیستی و مدارا با اهل سنّت وهمه فرق اسلامی. 
5. امام صادق(ع) و تأکید بر نماز جمعه و جماعت و اعیاد اسلامی. 
امام صادق(ع) و برخورد هوشیارانه ایشان با نمایندگان و کارگزاران دولت عباسی، زمینه جهاد فرهنگیِ بزرگی را فراهم آورد. هرکدام از محورهای پیش گفته، بخشی از کارنامه امام ششم را نشان می‌ دهد که چگونه آن حضرت همچون دیگر پیشوایان پاک اسلام در جهت «عبادت الهی» و «عدالت اجتماعی» و «تحکیم روابط امت اسلامی» و هدایت جامعه بشری گام برداشتند؛ برای نمونه یکی از برنامه های وحدت آفرین آن پیشوای پاک یادآوری می‌ شود: 
مفضّل بن عمر گوید: «هرگاه بین دو نفر از شیعیان ما درگیری [مالی] دیدی، آن را با پرداخت اموال من حل کن.» [2] (کلینی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۲۰۹). 
هزینه وجوه شرعی در جهت اتحاد و برادری پیروان اهل بیت: و حلّ اختلافات درونی، یکی از برنامه های معروف امام صادق(ع) است.

۳. تأکید بر همزیستی مسالمت آمیز و مدارا با اهل سنت و سایر فرق اسلامی
وظیفه شرعی شیعیان در تعامل با برادران اهل سنت چیست؟ آیا باید با آن‌ها جنگید؟ به عقاید یا مقدسات آنان اهانت کرد؟ یا راه دیگری وجود دارد که اهل بیت: برای شیعیان تبیین کرده اند؟ همواره در بین شیعیان و اهل سنت افراد تندرویی وجود داشته اند که بر آتش درگیری مذهبی دمیده اند. در نقطه مقابل، شیعیان و اهل سنتِ معتقد به همزیستی مسالمت آمیز نیز در طول تاریخ کم نبوده اند. به همین جهت هم معاویه بن وهب ناظر به این پدیده اجتماعی از امام صادق۷ می‌ پرسد: 
«شایسته است در ارتباط بین خود و قوممان و همچنین در ارتباط با مردم دیگر که بر اعتقاد ما باور ندارند، چگونه رفتار کنیم؟» (کلینی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۶۳۶). 
پرسش معاویه بن وهب دو بخش دارد: ۱. شیوه رفتار شیعیان با یکدیگر ۲. شیوه رفتار و تعامل آنان با اهل سنت، اما امام۷ در پاسخ، تفکیک نکرده  و هر دو پرسش را یک پاسخ داده اند؛ یعنی نسبت به شیعیان و اهل سنت، هر دو باید این رفتار اجتماعی را داشته باشید. 
واژه «خُلَطَائِنَا مِنَ‏ النَّاس‏» را به کار برده اند؛ «خلطائنا»؛ یعنی این که زندگی آن‌ها با ما آمیختگی اجتماعی دارد. ما در جامعه ای زندگی می‌ کنیم که همسایه، دوست، همکلاسی، همکار و حتی بعضی فامیل دور و نزدیک شیعه نیستند. باید چه کنیم؟ در این روایت به قرینه اینکه فرمود: «مِمَّنْ لَیْسُوا عَلى‏ أَمْرِنَا»؛ یعنی کسانی که ولایت اهل بیت را قبول ندارند این معنا روشن ‌تر می‌ شود. 
و فرمودند: «نگاه کنید به امامانی که از آنان پیروی می‌ کنید.»؛ «قَالَ: تَنْظُرُونَ إِلى‏ أَئِمَّتِکُمُ الَّذِینَ‏ تَقْتَدُونَ‏ بِهِمْ‏…»؛ «هرکاری که آن‌ها می‌ کنند شما هم‌‌ همان کار را انجام دهید.»؛ «فَتَصْنَعُونَ مَا یَصْنَعُون‏». 
در اینجا امام صادق(ع) قسم می‌خورند تا تأکید کنند و شک شیعیانش هم برطرف شود: «فَوَ الله‏ إِنَّهُمْ‏ لَیَعُودُونَ‏ مَرْضَاهُم‏»؛ «به خدا قسم اهل بیت: از مریضان سایر مذاهب عیادت می‌کنند.»؛ «وَ یَشْهَدُونَ جَنَائِزَهُم‏»؛ «در تشییع جنازه های آن‌ها حاضر می‌ شوند.» «وَ یُقِیمُونَ الشَّهَادَه لَهُمْ وَ عَلَیْهِم»؛ «در دادگاه به نفع یا علیه آن‌ها شهادت می‌دهند.» «وَ یُؤَدُّونَ الْأَمَانَه إِلَیْهِم»؛ «و امانت را به آن‌ها بر می‌‎گردانند.» (کلینی، ۱۴۰۷ق.، ج۲، ص۶۳۶). 
برخی اصطلاحات به دلیل شرایط سخت امنیتی و سیاسی، در روایات اهل بیت: به شکل کنایه به کار برده می‌شده تا در نقل، حساسیت برانگیز نباشد. این هم خود ظرافت و دقت اهل بیت: و وحدت گرایی ایشان را حتی در گفتار و نقل حدیث می‌رساند. 
4. دعوت و تأکید بر وحدت در جامعه اسلامی 
در این بخش به سیره ‎امام رضا(ع) اشاره می‌‎کنیم؛ مبانی نظری و محورهای وحدت اجتماعی در سیره امام رضا۷ با مطالعه در تعالیم اعتقادی و رفتاری آن حضرت روشن می‌‎شود که هر چند ایشان موفق به تشکیل حکومت نشدند، اما اداره امور جامعه بر مبنای و حدت و نیز نگاهی همراه با رحمت به غیر مسلمانان و نزدیک نمودن آنان به یکدیگر را جزو اساسی ‌ترین برنامه های یک حکومت مطلوب و موفق می‌‎دانستند. از نگاه امام رضا: چون انسان موجودی اجتماعی است که در جامعه زندگی می‌‎کند، لذا برای تحقق اهداف خود نیازمند برقراری ارتباط با سایر افراد است تا بتواند در ورای این برقراری ارتباط، به نتایج مطلوب مورد انتظار خویش برسد و این امر جز با وحدت و نزدیکی و ایجاد همدلی و یکرنگی تحقق نخواهد یافت. آن حضرت با استناد به کلام امام صادق: به یاران خویش توصیه می‌‎فرماید: 
«از تشتّت و تفرقه و جدایی بپرهیزید؛ زیرا موجب هدر رفتن همت و کم شدن ارزش و پایین آمدن قدر و منزلت شما شود…» (مجلسی، ۱۴۱۴، ج۱۵، ص۵۳). 
ایشان در جای دیگر جدایی از اجتماع مسلمانان و به تعبیری خروج از وحدت اجتماعی را به نوعی بیرون شدن از دایره مسلمانی و بازگشت به جاهلیت دانسته و با تکیه بر کلام حضرت رسول(ص) فرمودند: 
«آنکه از جماعت مسلمانان جدایی جوید، بند اسلام را از گردن نهاده است
و مرگی جاهلانه خواهد داشت.» (مجلسی، ۱۴۱۴، ج۲۶، ص۶۷). 
از نظر امام رضا(ع) مقصود از وحدت اجتماعی گرد آمدن صاحبان سلیقه‌ها و روش‌های گوناگون بر محور اسلام با رعایت اصل عملی احترام به عقاید و آرای دیگران و به تعبیر دیگر وحدت بین مسلمین و تقریب مذاهب اسلامی بر اساس اصول مسلم و مشترک اسلامی و اتخاذ موضع عملی واحد جهت تحقق اهداف و مصالح عالیه امت اسلامی و موضع گیری واحد در برابر دشمنان اسلام و نیز تحمل سلیقه ‌ها و ذوق ‌ها و برخورد های مختلف است. 
5. توهین نکردن به مقدسات دیگران و خوش رفتاری
یکی از روش‎های ایجاد وحدت، محبت و جذب دیگران به خود و داشتن ارتباط مؤثر، خوش زبانی است. قرآن مجید مؤمنان را به خوش سخنی سفارش می‌‎کند و تذکر می‌ دهد که بد زبانی اخلاقی شیطانی است که باعث تفرقه و جدایی می‌‎شود: 
«به بندگانم بگو: سخنی بگویند که بهترین باشد! چرا که (شیطان بوسیله سخنان ناموزون)، میان آن‎‌ها فتنه و فساد می‌‏کند همیشه شیطان دشمن آشکاری برای انسان بوده است!» (اسراء: ۵۳). 
«و به مردم نیک بگویید.» [3] (بقره: ۸۳). 
 امام باقر(ع) در تفسیر این آیه می‌‎فرماید: 
«خداوند به انسانی که بسیار لعن و نفرین می‌‎کند و طعنه زده، سخنان زشت بر زبان می‌ آورد دشمن می‌ دارد. سخنی را به مردم بگویید که دوست دارید مردم آن سخن را به شما بگویند.» (فیض کاشانی، ۱۴۲۵، ج۱، ص۶۳۸). 
قرآن‎کریم به طور صریح توهین به پیروان ادیان و مذاهب دیگر را ممنوع دانسته است: 
«(به معبود) کسانی که غیر خدا را می‌‏خوانند دشنام ندهید، مبادا آن‎‌ها (نیز) از روی (ظلم و) جهل، خدا را دشنام دهند.» [4] (انعام: ۱۰۸) 
به حکم این آیه شریفه‎ توهین کردن به عقاید دیگران هر چند باطل باشد راه صحیحی نیست. علی ۷ به بعضی از اصحاب خود که به مخالفین دشنام می‌‎دادند سفارش می‌‎کند: 
من خوش ندارم که شما دشنام دهنده باشید، اما اگر کردارشان را تعریف، و حالات آنان را باز گو می‌‏کردید به سخن راست نزدیک‏‌تر، و عذر پذیر‌تر بود.» [5] (هاشمی خویی، ۱۴۰۰، ج ۱۳، ص ۸۲). 
خوارج یکی از سرسخت ‌ترین گروه دینی مخالف امام علی۷ بودند، اما بنا به فرمایش امام باقر: آن حضرت هیچ گاه آنان را به کفر، شرک و نفاق متهم نکرد، بلکه فرمود: «هُمْ إِخْوَانُنَا بَغَوْا عَلَیْنَا» (حمیری، ۱۴۱۳، ص۹۴). 
6. تحمل عقاید دیگران و عدم تکفیر مخالفین
انسان‎‌ها بر اساس نگرش هایی که دارند عمل می‌ کنند و برای خود به یک عقیده ای متمایل می‌ شوند و از آن دفاع می‌ کنند. همه اعمال و رفتار انسان برطبق عقیده است؛ خواه درست باشد یا غلط. خداوند در قرآن‎کریم می‌‎فرماید: 
و اگر یکی از مشرکان از تو پناهندگی بخواهد، به او پناه ده تا سخن خدا را بشنود (و در آن بیندیشد)! سپس او را به محل امنش برسان، چرا که آن‎‌ها گروهی ناآگاهند!» [6] (توبه: ۶). 
 زراره یکی از شاگردان برجسته امام باقر و امام صادق(ع) است. او انسان‎‌ها را از جهت دینی به دو گروه کافر و مؤمن تقسیم کرده و از تقسیم مسلمانان به خودی
و غیرخودی سخن به میان می‌‎آورد. اما امام صادق: با اشاره به گونه‎های دیگری از مردم؛ مانند «مستضعفان فکری» و «اهل اعراف» که بر اساس آموزه قرآن واسطه بین ایمان و کفرند، دیدگاه وی را رد کرد‎‎ و این انحصار را مردود اعلام نمود. جالب توجه این که امام۷ تنگ نظری و افراط زراره در تعمیم کفر به تمامی جاهلان و منکران امامت را ناشی از جوانی و جهل و کینه وی نسبت به مخالفان دانسته و یادآوری می‌‎کند که: 
 «اِن کَبَرتَ رَجَعتَ وَ تَحَلَّلت عَنکَ عُقدک» (بحرانی، ۱۳۷۴، ج۲، ص۵۴۸۹)، 
هیچ‌گاه از امامان شیعه شنیده نشدکه بگویند: کسی که امامت ما را قائل نیست از دین خارج است. بیشتر روایاتی که درباره عقیده به ولایت اهل بیت(علیهم السلام) است، مربوط به مسأله محبت اهل بیت(علهم السلام) است، آن هم در مقابل بنی امیه و برخی از خوارج که دشمن واقعی اهل بیت بودند. 
در زمان امام مجتبی تا امام سجاد، دشمنانِ امیر مؤمنان فعال بودند و تبلیغات آنان شیوع داشت. در مقابل این تبلیغات ائمه: این حرف ‌ها را می‌‎گفتند و عمده نظر آنان به مخالفان (دشمنان) اهل بیت بود. پر  واضح است که ماهیت اسلام، چیزی جز گواهی دادن به وحدانیت خداوند و رسالت پیامبر و اعتقاد به معاد نیست و غیر از این امور، هیچ چیز دیگر، از جمله اعتقاد به ولایت ائمه:، در ماهیت اسلام دخالت ندارند. بنابراین، امامت از اصول مذهب است، نه دین (موسوی خمینی، ج۳، ص۳۲۷). 
در روایتی، به نقل از هاشم ‎بن برید، امام صادق۷ از دیدگاه برخی از اصحاب برجسته خود مبنی بر تکفیر مخالفان امامت ائمه تعجب کرده و ضمن ردّ باور آن‎‌ها به آنان هشدار می‌‎دهدکه: 
«بسیار بد است برای شما چیزی را که از ما نشنیده اید، از پیش خود بگویید.» (کلینی، ۱۴۰۷، ج۲، ص۳۹۹) 
آنچه از روایات به دست می‌‎‎آید این است که در سیره اهل بیت: تکفیر مخالفین (اهل سنت) جایی ندارد و بلکه ائمه: اصحاب و شیعیان خود را از این امر ناپسند برحذر می‌ داشتند. 
امام موسی صدر که پیش از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، رهبری و زعامت شیعیان لبنان را بر عهده داشت و یک متفکر اجتماعی شیعی است و در سفرهایی به کشورهای شمال آفریقا، طرحی نو جهت همفکری مراکز اسلامی مصر، الجزایر و مغرب با حوزه‌های علمیه شیعه لبنان در انداخت و نیز اولین دور سلسله گفتگوهای اسلام و مسیحیت را با حضور بزرگان این دو دین، در مؤسسه فرهنگی «الندوه اللبنانیه» به راه انداخت و از سال ۱۳۴۷ به عضویت مرکز اسلام‌شناسی استراسبورگ در آمد، دو راهکار اساسی جهت ایجاد وحدت مطرح می‌ کند: 
1. وحدت فقهی
2. کوشش‌های مشترک
«وحدت فقهی در نظر امام موسی صدر این نیست که اختلاف فتوا در میان فقها
و اندیشمندان اسلامی وجود نداشته باشد. اختلاف در فضای نظری، به سیر تکاملی فقه می‌ افزاید. به پویایی آن کمک می‌ کند و مایه حرکت مجتهد و شکوفایی اجتهاد می‌ گردد. بنابراین، اختلاف بینش ‌ها تا زمانی که در مرحله نظریه ای علمی قرار دارد، مایه خیر و برکت است، اما آنگاه که این نظریه ‌ها بخواهد به فتوا و حکم قابل عمل در جامعه تبدیل شود و در قیافه شعائر دینی بروز کند، اگر به طور واحد، هماهنگ و یکپارچه نباشد، ناخواسته منشأ چند دستگی، تفرقه و بدبینی خواهد شد که لازم است از آن پرهیز شود.» (پگاه حوزه، ۱۳۸۶، شماره ۲۰۷، ص۴۷). 
تعبیر امام موسی صدر از کوشش های مشترک،‌‌ همان بسیج نیروهای مشترک است که در جهت تحقق هدفهای گوناگون تلاش می‌ کند و راهی است که خود به خود دست آورد وحدت جویانه به دنبال دارد. کوشش های مشترک به تلاقی دو عامل و دو همرزم در یک میدان که در نتیجه، حس اعتماد گسترش می‌ یابد و دل‌ها به آرامش می‌‎رسد و یکی از مظاهر وحدت عقیده و عواطف، خود می‌نماید. (اباذری، ۱۳۸۱، ص۲۷۷). 
سپس به بیان چند مثال در ذیل «کوشش های مشترک» می‌ پردازد که می‌ تواند به عنوان راهکارهای علمی و عینی در خصوص وحدت در میان امت اسلام مطرح گردد. یکی از مهم‌ترین این مثال ‌ها «هدف های شرعی» است؛ مانند یکی کردن اعیاد و شعائر دینی و شکل پاره ای عبادات چون «اذان، نماز جماعت و…» مثلا می‌ توان این پیشنهاد را بررسی کرد که در رویت هلال به طریق نوین علمی و تعیین زاویه دید هلال در افق تکیه کنیم و روز عید را با دقت علمی مشخص کنیم تا همه مسلمانان در یک روز عید داشته باشند و در بسیاری دشواری ‌ها صرفه جویی شود… و نیز می‌ توان شکلی از اذان را که برای همگان مورد قبول باشد بررسی نمود. (اباذری، ۱۳۸۱، ص۲۷۷). 

نتیجه گیری: 
وحدت یکی از آموزه های مهم قرآن کریم و از سفارش های مؤکد پیامبر گرامی اسلام و اهل بیت: است. ائمه با سیره عملی و کلمات روشن بخش خود، همواره امت اسلامی را به اتحاد و پیوستگی و دوری از تفرقه و پراکندگی دعوت نموده اند. اسلام هرگونه مرز بندی اعتقادی، سیاسی و فکری را درون جامعه نفی می‌نماید. مسلمانان جهان با تمسک به مشترکات؛ از قبیل (قرآن، پیامبر، قبله و…) می‌توانند زندگی مسالمت آمیز داشته باشند و با توجه به مسائل اشتراکی، به اهداف جامعه اسلامی برسند. در سیره اهل بیت: بحث وحدت مسلمین به طور ملموس واضح است که همواره مسلمانان را به دوری از اختلاف توصیه کرده و بر اتحاد مسلمین تأکید داشته اند. به لحاظ شرایط سیاسی
و اجتماعی متفاوتی که ائمه: با آن مواجه بودند، تاکتیک ‌ها و روش های آنان هم متفاوت بود و بر اساس موقعیت ‌ها و مصالح نظام و حفظ اساس اسلام در پی ایجاد وحدت بوده اند
و با محور قرار دادن مشترکات بین مسلمانان در گفتار و رفتار و عمل، بحث وحدت را مطرح می‌‎نمودند و در حقیقت اخلاق عملی خود را در ایجاد وحدت به پیروان خود نشان دادند تا به عنوان الگوی تمام عیار در همه زمینه ‌ها پیروان ائمه: از ایشان تأسی بجویندو سیره آن بزرگواران را سر لوحه زندگی اجتماعی خود قرار دهند. 

[۱]. «لَقَدْ عَلِمْتُمْ أَنِّی أَحَقُّ النَّاسِ بِهَا مِنْ غَیْرِی وَ وَ الله لَأُسْلِمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِینَ وَ لَمْ یَکُنْ فِیهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَیَّ خَاصَّه الْتِمَاساً لِأَجْرِ ذَلِکَ وَ فَضْلِهِ وَ زُهْداً فِیمَا تَنَافَسْتُمُوهُ مِنْ زُخْرُفِهِ وَ زِبْرِجِهِ». 
[۲]. «قال أبو عبدالله(ع) «إِذَا رَأَیتَ بَینَ اثْنَینِ مِنْ شِیعَتِنَا مُنَازَعَه فَافْتَدِهَا مِنْ مَالِی». 
[۳]. «وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً». 
[۴]. «وَ لا تَسُبُّوا الَّذینَ یدْعُونَ مِنْ دُونِ الله فَیسُبُّوا الله عَدْواً بِغَیرِ عِلْم». 
[۵]. «إِنِّی أَکْرَهُ لَکُمْ أَنْ تَکُونُوا سَبَّابِینَ، وَ لَکِنَّکُمْ لَوْ وَصَفْتُمْ أَعْمَالَهُمْ وَ ذَکَرْتُمْ حَالَهُمْ، کَانَ أَصْوَبَ فِی الْقَوْلِ وَ أَبْلَغَ فِی الْعُذْر‎». 
[۶]. «وَ إِنْ أَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِکینَ اسْتَجارَکَ فَأَجِرْهُ حَتَّی یسْمَعَ کَلامَ اللِه ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یعْلَمُون».

مراجع

فهرست منابع

 ـ قرآن  کریم
 ـ نهج البلاغه
1. آقا بخشی، علی، فرهنگ علوم سیاسی، ص۵۲۷، چاپار، ۱۳۸۳ش. 
2. اباذری، عبدالرحیم، امید محرومان، جوانه رشد، ص۲۷۷، چاپ اول، ۱۳۸۱ش. 
3. ابن  منظور، محمدبن مکرم، لسان العرب، ج۳، ص۴۵۰، بیروت، دار احیاء التراث، ۱۴۰۸ق. 
4. ابن  منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج۶، ص۴۵۳، بیروت، دار احیاءالتراث، ۱۴۰۸ق. 
5. آلن بولک، اولیور استلی برس، فرهنگ اندیشه نو، ص۳۵، ترجمه علی پاشایی، مازیار، چاپ دوم، ص۸۶۰ و ر. ک: ایوانز، فرهنگ روابط بین الملل، ۱۳۷۸ش. 
6. بحرانی، سید هاشم، البرهان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص ۵۴۸، ‏ تحقیق و تصحیح قسم الدراسات الإسلامیه مؤسسه البعثه، قم، مؤسسه بعثه‏، ۱۳۷۴ش. 
7. پگاه حوزه، شماره ۲۰۷، ص۴۷، ۱۳۸۶ش. 
8.‌پور فرد، مسعود، فصلنامه سیاست متعالیه، «مقاله وحدت و همبستگی سیاسی از منظر قرآن»، چاپ دوم، صص۴۸ ـ ۲۹، ۱۳۹۲ش. 
9. حمیری، عبدالله بن جعفر، قرب الإسناد، تحقیق و تصحیح مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)، چاپ اول، ص۹۴، قم، ‏1413ق. 
10. خمینی، سید روح الله، کتاب الطهاره، تقریر محمد فاضل لنکرانی، تهران، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، ج۳، ص۳۲۷
11. دشتی، محمد، ترجمه نهج البلاغه، خطبه۷۴، ص۱۲۳
12. دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، ماده «سیرت». 
13. راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ص۲۴۷، بیروت، دارالمعرفه. 
14. راغب‌ اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، چاپ اول، ‌ ص۸۵۷، تحقیق و تصحیح صفوان عدنان داودی، بیروت، دار العلم ـ الدار الشامیه‌، ۱۴۱۲ق. 
15. صبحی صالح، نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح فیض الإسلام، چاپ اول، خطبه۲۲، به نقل از شرح ابن ابی الحدید، ج۱، ص۳۰۸، قم، هجرت، ۱۴۱۴ق. 
16. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تحقیق و تصحیح سید احمد حسینی اشکوری، چاپ سوم، ‌ ج۳، ص۳۴۰، تهران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳۷۵ش. 
17. طریحی، فخر الدین، مجمع البحرین، تصحیح احمد حسینی اشکوری، چاپ سوم، ‏ ج۳، ص۱۵۸، تهران، کتابفروشی مرتضوی، ۱۳۷۵ش. 
18. فیض کاشانی، محسن، الشافی فی العقائد و الأخلاق و الأحکام‌، تحقیق و تصحیح مهدی انصاری قمی، چاپ اول، ج۱، ح ۱۴۷۳، تهران، ‌ دار نشر اللوح المحفوظ‌، ۱۴۲۵ق. 
19. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۶۳۶، باب ما یجب من المعاشره. 
20. کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ج۲، ص۲۰۹، باب اصلاح بین الناس، ح۳. 
21. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ترجمه سید جواد مصطفوی، تهران‏، کتاب فروشی علمیه اسلامیه‏، چاپ اول، ج۲، ص۳۹۹، ۱۳۶۹ش. 
22. مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۱۵، ص۵۳، تهران، دارالکتب الاسلامیه. 
23. مطهری، مرتضی، مجموعه  آثار، تهران، صدرا، ج ۲۵، صص۲۷ـ ۲۶، ۱۳۸۱ش. 
24. هاشمی خویی، میرزا حبیب الله منهاج البراعه فی شرح نهج البلاغه، تحقیق و تصحیح ابراهیم ‏میانجی، تهران، مکتبه الاسلامیه، چاپ  چهارم، ج۱۳، ص۸۲، ۱۴۰۰ق.

نویسنده:

سید حسن فلاحیان

فصلنامه میقات حج شماره ۹۵

انتهای متن/