مکانیزم کنترل و نظارت در حکومت علوی

خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- نگار احدپور: محمود مطهری نیا کارشناس مذهبی و پژوهشگر تاریخ تشیع، در گفتگو با خبرنگار مهر با اشاره به اینکه حضرت علی (ع) در سیستم نظارت و کنترل حکومت به شیوه مرحله به مرحله عمل می‌کردند، گفت: امیرالمؤمنین (ع) در مواجهه با شخص خطاکار مرحله به مرحله برخورد می‌کردند.

مطهری نیا تصریح کرد: در بحث نظارت و کنترل حکومت امیرالمؤمنین (ع)، باید بپذیریم که موضوع نظارت را نمی‌توانیم از موضوع عبادت، مسائل خانوادگی، مسائل تشریعی و … در دین اسلام مجزا ببینیم، بلکه موضوع نظارت یکی از اجزا کلیت نظام اسلامی است. باید این نکته را در نظر داشته باشیم که اسلام را به شکل یک کل ببینیم و نگاه جزئی به مسائل نداشته باشیم.

تقوا و خویشتن داری؛ اصل اول مکانیزم نظارت و کنترل در حکومت حضرت علی (ع)

وی افزود: با این نگاه، اولین تذکر امیرالمؤمنین (ع) به اشخاصی که برای سمت‌های مختلف منصوب می‌کردند، این بود که «اتقوا الله»، تقوای الهی را پیشه کنید. دقیق‌ترین کلمه برای «تقوا» که در منابع مختلف آمده، عنوان «خویشتن بانی» و «خویشتن داری» است، اینکه فرد هر لحظه خود را در محضر خدا ببیند و پاسخگوی تمام اعمال، رفتار و گفتار خود باشد و خود را در محضر خدا ببیند، اولین ابراز برای سیستم کنترل و نظارت در یک حکومت موفق است، ما نباید این قاعده را فراموش کنیم که نمی‌توانیم ادعا کنیم، یک سیستم نظارتی عاری از هر گونه نقص و ضعف طراحی می‌کنیم. قطعاً هر شخصی در هر جایگاهی که هست می‌تواند به طریقی سیستم نظارتی را دور بزند، یک جایی در فضای قانونی، یک سری امتیازات و رانت‌ها وجود دارد، فرد می‌تواند از این امتیازات به نفع خود استفاده کند، و دقیقاً اینجاست که معنای تقوا مشخص می‌شود، اینکه شخصی خود را در محضر خدا و پاسخگو ببیند، اینکه مدام برای خود مرگ و قیامت را یادآوری کند، یک اصل کلیدی و مهم است.

مطهری نیا با اشاره به اینکه حضرت علی (ع) در انتخاب نیروها، حاکمان و والیان تحت نظارتشان، حساسیت ویژه ای داشتند، گفت: توجه و حساسیت امیرالمؤمنین (ع) هم در سیره ایشان و هم در دستورالعمل‌هایی که در نامه به «مالک اشتر» اشاره کردند، مشهود است. امام در این خصوص می‌فرمایند: «وقتی که حاکمان قبلی، آدم‌های ظالم، ستمگر و جاعلی بودند، پس کسانی که به او کمک می‌کردند، هرچند متخصص و توانمند، انسان‌هایی هستند که شریک ظلم ظالمان قبلی می‌باشند بنابراین نباید در دستگاه تو به کار گرفته شود».

وی افزود: پس از آنکه یک فرد صالح و با ظرفیت نسبت به موضوعات دینی و خدا باوری، در جایگاهی مهم به کار گرفته می‌شود، توقع داریم مرحله اول نظارت، یعنی نظارت فرد بر خود و اعمال و رفتارش را شاهد باشیم.

امر به معرف و نهی از منکر و نظارت فراگیر مردمی

این پژوهشگر تاریخ اسلام، مرحله دوم مکانیزم نظارت و کنترل در حکومت حضرت علی (ع) را فریضه فراموش شده «امر به معروف و نهی از منکر» و نظارت فراگیر مردمی دانست و گفت: در این مرحله باید از طریق امر به معروف و نهی از منکر، نظارت فراگیر مردمی فعال شود، به صورتی که یک سیستم نظارتی تعریف شود و مردم بتوانند بر مبنای اصول درست این سیستم، نظارت کنند و این نظارت را به مراجع بالاتر اطلاع رسانی کنند. البته نباید فضایی طوری باشد که احساس نا امنی ایجاد شود، اما مردم باید بتوانند زمانی که خطاهای کلیدی فردی را مشاهده می‌کنند، تذکر بدهند، گزارش بدهند و البته شخصی باشد تا به گزارش مجمع رهروان امر به معروف ونهی از منکر استان اصفهان به نقل از ات آنها رسیدگی کند. به عنوان مثال در مسائل اجرایی ممکن است به دلیل اختلاف سلیقه، روشی که شخصی در پیش گرفته، مورد تأیید ما نباشد، بله، حتماً نباید توقع داشته باشیم فرآیند اجرایی امور مطابق میل ما پیش برود. چراکه هر کس نظر و سلیقه خاص خودش را دارد. اما زمانی که شاهدیم شخصی به راحتی قانون را دور میزند، خویشاوندان خود را به کار می‌گیرد و از رانتی که حکومت در اختیارش گذاشته، استفاده می‌کند، مردم باید بتوانند این موارد را به مسئولین بالادستی گزارش بدهند، از این طریق یک حداقل شفافیتی در جامعه ایجاد می‌شود و اگر افراد هر ارباب رجوع و مراجعه کننده‌ای را فرستاده حکومت بدانند و این نگرانی و بیم وجود داشته باشد که شاید اگر خطا یا اشتباهی از وی سر بزند، موجب عزل و توبیخ او شود، رانت خواری و اختلاس و دزدی به حداقل می‌رسد.

در بحث نظارت و کنترل حکومت امیرالمؤمنین (ع)، باید بپذیریم که موضوع نظارت را نمی‌توانیم از موضوع عبادت، مسائل خانوادگی، مسائل تشریعی و … در دین اسلام مجزا ببینیم، بلکه موضوع نظارت یکی از اجزا کلیت نظام اسلامی است

وی خاطرنشان کرد: ما مواردی از این دست در زمان حضرت امیرالمؤمنین (ع) داریم، که حضرت یکی از والیان خود را صرفاً بابت اینکه به یک میهمانی نابجا رفتند، توبیخ کردند. یعنی نظارت به حدی دقیق است که یک میهمانی رفتن از قلم نمی‌افتد و مورد توجه حضرت هست.

نظارت از طرف عیون و مأمورین پنهانی حکومت

مطهری نیا در ادامه گفت: مرحله سوم از مکانیزم کنترل و نظارت در حکومت حضرت علی (ع)، با عنوان مرحله نظارت از طرف حکومت مطرح شده و با عبارت «عیون و مأمورین پنهانی حکومت» در نهج‌البلاغه ذکر شده، حضرت علی (ع) مأمورین پنهانی غیر از مردم عادی را به عنوان چشم خود پرورش داده و این افراد به صورت نامحسوس بر والیان، و مسئولین نظارت داشتند. نکته جالب اینکه امام در این خصوص تعبیری دارند که می‌فرمایند، «اگر یکی از این نیروها خبری آورد و در صحت و سقم آن خبر اطمینان داشتی و آن نیروی مخفی را انسان قابل اطمینانی یافتی، در برخورد با شخص خاطی مماشات نکن و برخورد را انجام بده تا مشکلات ادامه پیدا نکند».

نظارت نهادها بر امور

وی نظارت نهادهای عملی بر عملکرد زیردستان را دیگر مرحله سیستم نظارتی دوران حکومت امیرالمؤمنین (ع) دانست و افزود: مرحله چهارم از این سیستم، نظارت از سوی نهادهای نظارتی است، در این بخش والی و حاکم موظف است به صورت روزانه، ماهانه و سالانه، بدون هیچ واسطه‌ای عملکرد زیردستان خود را بررسی کند، در واقع اگر امام، والی و رهبر یک حکومت بر عاملان و زیر مجموعه خود نظارت کند، گاهی اوقات سو تفاهم و یا اشتباه و خطا به حداقل می‌رسد.

این کارشناس سیره اهل بیت (ع) تصریح کرد: خلاصه‌ای از سیستم نظارتی دوران حکومت حضرت علی (ع) مطرح شد، و مجدد تاکید می‌کنم ما این سیستم را باید به عنوان یک کل بپذیریم، نه اینکه فقط یک جزئی از آن را قبول کنیم. معمولاً، تصور ما از عملکرد نظارتی امام علی (ع) جزء آخر و نظارت مستقیم حضرت بر امور است، در صورتی که اگر مرحله خویشتن بانی آسیب ببیند و یا مردم در انجام وظیفه خود کوتاهی کنند، مشکلات فراوانی رخ می‌دهد.

وی در ادامه با ذکر یک نکته خاطرنشان کرد: باید به این نکته توجه کنیم که رفتارهای امام علی (ع) در دوران حکومت ۵ سال خود، با توجه به شرایط زمانی مختلف، متفاوت بوده است. اگر دوران حکومت حضرت علی (ع) را به ۴ بخش مختلف مرحله اول از آغاز حکومت ایشان تا جنگ جمل، مرحله دوم از فاصله بین جنگ جمل تا جنگ صفین، مرحله سوم فاصله بین جنگ صفین تا جنگ نهروان و مرحله آخر از جنگ نهروان تا شهادت حضرت تقسیم کنیم، می‌بینیم که رفتار ایشان در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است. قاطعیتی که امام علی (ع) در دوره اول دارند، به هیچ وجه قابل قیاس با مرحله آخر نیست. دوره آخر که اصطلاحاً در مناقب و روایات از آن با عنوان دوره «غارات» یاد می‌شود، دوره بسیار تلخ و ناگواری است و به نوعی سخت‌ترین روزهای حکومت حضرت، ایشان در دوره آخر به حدی تحت فشار بودند که در آخرین نماز جمعه عمر مبارکشان از خداوند آرزوی مرگ می‌کنند و این اتفاقات منجر به شهادت مظلومانه ایشان می‌شود.

مطهری نیا افزود: دوره آخر، دوره بسیار سختی برای امام بود و ایشان به واسطه کوتاهی مردم نتوانستند برنامه‌ها و اهدافشان را به سرانجام برسانند و مشکلات زیادی برای ایشان و حکومت به وجود آمد، در این دوره و بعد از جنگ صفین و شهادت «محمد بن ابی بکر» و «مالک اشتر»، امام از همراهی مردم ناامید می‌شوند، طبیعتاً در این شرایط که شنوندگی مردم از دستورات امام کم کی شود، نوع عملکرد مردم هم متفاوت است با حالتی که مردم نهایت همراهی را داشتند و امام می‌توانست مقاصدش را پیاده کند.

وی با بیان اینکه این تفکیک مقاطع را باید لحاظ کنیم، گفت: باید ببینیم دستوراتی که امام می‌دهند در چه شرایطی اتفاق افتاده و نوع برخوردی که دارند ناشی از چه شرایطی است. در دسته بندی شیوه‌های برخورد امام با والیان خاطی دیدیم، امام در مرحله اول هشدار می‌دادند، ارشاد می‌کردند، گاهی اوقات شفاهی و برخی اوقات نامه می‌نوشتند، گاهی با واسطه و گاهی بی واسطه، شخص را از عملکرد خطا و اشتباهش مطلع می‌کردند.

این استاد تاریخ تشیع تصریح کرد: روایتی داریم از زمانی که یک والی، با مجموعه زیر دست خودش با تندی و خشونت برخورد کرده و هیچ خطای خاصی نداشته، اما امام تذکر دادند که اخلاق شما تند است و باید با مردم ملایم‌تر باشی. و یا زمانی که «عثمان بن حنیف» در مهمانی ثروتمندان جامعه که بیم رانت خواهی آنها وجود دارد، شرکت می‌کند، امام تذکر می‌دهند که چرا در مهمانی حضور یافتی که فقرا و مردم ضعیف نمی‌توانند در آن حاضر شوند، امام با توجه به شرایط و با توجه به خطای صورت گرفته، این طور تذکرهای ملایم را داشتند. مرحله بعد امام تذکر کتبی و نامه نگاری می‌کردند، آن هم نامه نگاری‌هایی که برای شخص خاطی، نمره منفی بزرگی است. در عصر ما هم اگر در فضای اداری، شخصی تذکر شفاهی و یا کتبی دریافت کند و در پرونده و سابقه اش درج شود، حکم یک کارت زرد و نمره منفی را دارد.

وی افزود: در مرحله بعدی اگر فرد اشتباهاتی داشته که مستلزم حدود شرعی است، امام بدون اغماض آن مجازات را انجام می‌دادند، یک زمانی خطا در حدی هست که مانند همان خشونت با زیر دستان، که حد شرعی ندارد، و امام به تذکر بسنده می‌کنند، اما یک زمانی، رفتار طوری است که برایش حد و شلاق تعریف شده در این حال، امام بدون اغماض شخص خاطی را مجازات می‌کردند. به عنوان مثال شخصیتی را در دوران حضرت علی (ع) داریم که شاعری توانا و اثر بخشی است و فعالیت مؤثر در فضای تبلیغ و اطلاع رسانی اسلام و ترویج آن داشته، اما یک روز در میدان جنگ و در ماه رمضان، اقدام به شراب خواری می‌کند، امام بدون اغماض این فرد را شلاق میزند، و در پاسخ به اعتراض دیگران که می‌گفتند به دلیل خدمات و فعالیت‌های مثبتی که این شخص داشته امام باید از خطای او چشم پوشی می کردند»، قاطعانه فرمود: باید با شخص خاطی با هر عنوان و مقام و منصبی برخورد کرد. این شخص در نهایت هم به معاویه پناهنده می‌شود و ما هیچ نوع پشیمانی از جانب امام نمی‌بینیم.

مطهری نیا در ادامه گفت: تعدادی از افراد را می‌بینیم در حالی که گناهانشان بزرگ‌تر است و تذکرها رو نادیده گرفتند و همچنان بر خطای خود پافشاری می‌کنند، امام در برخورد با این افراد، زندان را انتخاب می‌کند به جهت اینکه به سایرین نشان دهد شخص خطاکار در هر مقام و منصبی باشد باید به سزای عملش برسد. مرحله بعد اخراج و از کاربر کنار شدن است و هر یک روند خاص خودشان را دارند.

دستاوردهای حکومت امام علی (ع)

وی در خصوص دستاوردهای سیستم نظارت و کنترل در حکومت حضرت علی (ع) تصریح کرد: نخستین دستاورد سیره امام علی (ع) در دوره کوتاه حکومتشان، تبیین مسیر و رفتار درست است، اسلام در ۲۵ سال فاصله بین رحلت حضرت رسول (ص) و آغاز حکومت امام علی (ع)، طوری دچار تهدید و تغییر شد، که اگر سیره امیرالمؤمنین (ع) نبود، اکنون ما برای پاسخ به مسائل و شبهات و پرسش‌هایمان نمی‌دانستیم چه کنیم، بنابراین اولین دستاورد سیره حضرت علی (ع)، حجت و تبیین درست اسلام است.

دومین دستاورد سیره حکومت حضرت علی (ع)، آرامشی است که در این دوران بین مردم جامعه ایجاد شده، در آن دوران، شاید بیشتر از هر چیز دیگری در این دوران اعتماد مردمی و آرامش در جامعه مشاهده می‌شد

این کارشناس مذهبی افزود: دومین دستاورد سیره حکومت حضرت علی (ع)، آرامشی است که در این دوران بین مردم جامعه ایجاد شده، در آن دوران، شاید بیشتر از هر چیز دیگری در این دوران اعتماد مردمی و آرامش در جامعه مشاهده می‌شد، حضرت امیرالمؤمنین (ع) نیز در نامه‌ای به این مهم اشاره می‌کنند و می‌فرمایند: «اینکه مردم ببینند با افراد خطاکار به طور یکسان برخورد می‌شود و به صرف اینکه یک نفر خویشاوند یا فامیل من باشد و یا به واسطه موقعیت و اصل و نسب یک شخص، نسبت به مجازات او کوتاهی نمی‌شود، مردم دلگرم می‌شوند.»

وی افزود: دیگر دستاورد این سیستم، این است که مسئولین و افراد، انگیزه شأن برای خطا و خطاکاری کاهش پیدا می‌کند، افراد کمتر هوس می‌کنند به سمت خلاف بروند. یکی از مشکلات امروز ما این است که افراد خودشأن را تحت نظارت نمی‌دانند. متأسفانه شخص مقام و مسئول ما وقتی می‌بیند اگر خطا و اشتباهی هم مرتکب بشود، حتی اگر این اتفاق رسانه‌ای شود و همگان مطلع شوند، یا اصلاً برخوردی با او صورت نمی‌گیرد و یا اگر هم برخورد بشود، او را از جایی به جای دیگر منتقل می‌کنند، بنابراین نگرانی از علنی شدن جرمش ندارد.

این پژوهشگر تاریخ اسلام شخصیت امیرالمؤمنین علی (ع) را بزرگترین دستاورد روش و سیره زندگانی و حکومت ایشان دانست و گفت: اینکه شما یک تصویر تاریخی از اسلام و عدالت ایجاد کنید، و در کل جهان و اعصار تاریخ، نام شما را سمبل عدالت و حقیقت بدانند، خود بزرگترین دستاورد است. اینکه امثال «جرج جرداق»، یا دیگر غیرمسلمانان، شرق شناسان و بزرگان در توصیف امام علی (ع) تعابیری خاص و ویژه به کار می‌برند از جمله «جرج جرداق» که نام یکی از برترین آثارش را «امام علی؛ ندای عدالت انسانی» می‌گذارد، و علی (ع) را به عدالت می‌شناسند، برای کل جهان دستاورد بزرگی است.

حکومت علی (ع) الگویی خاص برای جمهوری اسلامی

وی در پاسخ به این پرسش که حکومت عادلانه امام علی (ع) چطور می‌تواند الگویی برای جامعه ما باشد، گفت: اگر به دیدارهای رهبر معظم انقلاب با اعضای هیئت دولت در سال‌های اخیر توجه کرده باشید، متوجه یک نکته مهم خواهید شد و آن اینکه ایشان معمولاً در دیدارهای دیگرشان، بیاناتشان را یا از حفظ و یا از روی یادداشت‌های خودشان می‌فرمایند، اما در دیدار با اعضای هیئت دولت، چه دولت قبلی و چه دولت فعلی، ایشان کتاب نهج البلاغه را در دست گرفته و از روی متن نهج‌البلاغه نکاتی را برای دولت بیان می‌کنند. بنابراین، بهره‌مندی از نامه‌ها و فرمایشات حضرت امیرالمؤمنین (ع)، اولین اقدام و وظیفه همه مسئولین و ما در مرحله انتخاب و به کار گیری افراد است.

مطهری نیا افزود: البته تحقق این امر، همت و مطالبه جمعی و عمومی می‌طلبد و کاری نیست که بخش نامه و ابلاغیه قابل اجرا باشد. کسانی که در کشور مسئولیت جدید می‌گیرند و انتخاب می‌شوند برای خدمت به مردم، حتی المقدور باید انس بیشتری با نهج‌البلاغه پیدا کنند، باید نهضت جدی نهج‌البلاغه خوانی در جامعه گسترش پیدا کند. هر چقدر که در فرهنگ جامعه نهج‌البلاغه بیشتر جا بیفتد، نظارت مردم به مسئولین افزایش پیدا می‌کند.

وی با گلایه از اینکه در حال حاضر تنها جنبه عبادی دین اسلام مورد توجه است، گفت: متأسفانه الان جنبه عبادی دین را داریم، البته این امر خوب و ارزنده است و واقعاً یکی از بال‌هایی است که جامعه برای سعادت به آن نیاز دارد، اما اینکه ما اسلام را محدود به مناسک و برنامه‌های دینی کنیم، برداشت ناقصی است از دین. اینکه مناسک عبادی برگزار می‌شود، ایرادی نیست، هر چقدر که انس جامعه با مسائل عبادی بیشتر شود، آثار خوبی در جامعه در پی دارد، ولی این آثار ناقص است، موضوع مناسک و عبادات در جنبه زندگی فردی ما خودش را نشان می‌دهد. ما در حالی که به این مهم توجه ویژه داریم، باید به طور جدی جایگاه نهج‌البلاغه را احیا و ترویج کنیم.

اگر در ایام انتخابات در کشور نهضت بازخوانی و ترویج نامه امام علی (ع) خطاب به «مالک اشتر» را دنبال کنیم، کاندیداهای انتخابات می‌توانند خود را با این نامه بسنجند و ارزیابی کنند

این کارشناس مذهبی خاطرنشان کرد: اگر در ایام انتخابات در کشور نهضت بازخوانی و ترویج نامه امام علی (ع) خطاب به «مالک اشتر» را دنبال کنیم، کاندیداهای انتخابات می‌توانند خود را با این نامه بسنجند و ارزیابی کنند و در پایان نتیجه را به مردم و جامعه اعلام کنند. هر چقدر این نامه و نهج‌البلاغه بیشتر در جامعه رواج پیدا کند، هرکسی در هر پست و موقعیتی قرار می‌گیرد، در تمام این مراحل، چه مرحله تقوا و خویشتن داری، چه در مرحله نظارت بر، چه نظارت بر خانواده، نظارت بر زیردستان و …متوجه آثار و برکات آن خواهیم شد.

وی افزود: ما نباید به این موضوع به عنوان یک مزیت یا حسن نگاه کنیم، بلکه باید به عنوان یک وظیفه مغفول مانده به آن توجه کنیم، ما یک سری وظایف نسبت به نهج‌البلاغه و علوی وار زندگی کردن داریم که تا کنون نسبت به آن کوتاهی کردیم، باید هر چه زودتر نسبت به اصلاح کوتاهی‌های صورت گرفته اقدام کنیم.

مطهری نیا در بخش دیگری از این گفتگو عنوان کرد: یک بخشی از مظلومیت حضرت علی (ع)، که از ایشان به عنوان اول مظلوم تاریخ یاد شده، به دست دشمنانشان رقم خورده و یک بخش بزرگی از مظلومیتشان هم به دست ما که خودمان را شیعه و یا دوست دار حضرت معرفی می‌کنیم. ما متأسفانه از این موضوع غافلیم و با اشتباهات و خطاهای خودمان، علاوه بر اینکه به خودمان، به کشورمان و به اطرافیانمان ظلم می‌کنیم، به چهره تاریخی و بین‌المللی امام علی (ع) هم ظلم می‌کنیم. این نکته را نباید فراموش کنیم که هر چه ما و حکومتمان بیشتر رنگ و بوی امام علی (ع) را بگیرد، به خصوص اکنون که در عصر ارتباطات و تکنولوژی هم هستیم این عطر و بوی علوی، می‌تواند باعث گرایش و جذب دیگران به فرهنگ و سیره امیرالمؤمنین (ع) شود.

وی در پایان گفت: شخصی که پست و مقامی را می‌پذیرد، اما امام زمانی و علوی عمل نمی‌کند، بنا به تعبیر امام خمینی (ره) که می‌فرمایند «کسی که این روحیه را ندارد، در مقام و پستی که حضور دارد، خیانت می کند»، باید بداند که در حال گناه و معصیت است. باید یادمان باشد که اگر برای اعمال و رفتار خدمان باید به خداوند پاسخگو باشیم، باید به حضرت علی هم پاسخگو باشیم که می‌توانستیم با رفتار و عملکردمان، جمعیت محبین و شیعیان و عاشقان حضرت را در جهان چندین برابر کنیم، اما به واسطه اعمال نادرست ما، با خودشیفتگی، تجمل گرایی و دنیا زدگی، چهره جهانی امام علی (ع) را مخدوش کردیم و روز قیامت باید به آن شخص آمریکایی، آفریقایی و اروپایی که می‌توانست شیعه باشد اما به خاطر اعمال نادرست من از این موهبت بازماند، پاسخگو باشم.