از «کلوخ‌اندازان» تا «کیسه برکت» رمضان در همدان

خبرگزاری فارس – همدان: ماه مهمانی خدا همیشه با رسم و رسوم خاصی همراه است که مردم همدان نیز از این مسئله مستثنی نبوده و از چند روز مانده به آغاز این ماه خود را مهیای آن می‌کنند.

مردم دیار الوند از اواخر ماه شعبان آرام آرام خود را برای ماه مهمانی خدا و انجام تکالیف شرعی آماده می‌کنند، از تطهیر و پاک‌سازی مساجد، تکایا و حسینیه‌ها گرفته تا پخت انواع شیرینی، نان و غذاهای خاص و محلی؛ سنت‌هایی که در برخی مناطق شهری و روستایی همدان هنوز زنده است و به ماه رمضان رنگ و لعاب دیگری می‌بخشد.

پیشوازی از ماه رمضان

آیین «پیشواز» از ماه رمضان یکی از سنت‌های کهن همدانی‌هاست به طوری که برخی از مردم با روزه در روزهای اول، پانزدهم و آخر ماه شعبان و یا یک روز مانده به آغاز ماه خود را برای روزه‌داری در ماه رمضان آماده کرده و به پیشواز ماه خدا می‌روند.

خانواده‌های همدانی چند روز مانده به رمضان بنا به وسع و توان مالی، مایحتاج و اقلام غذایی مورد نیاز خود را برای ایام روزه‌داری فراهم می‌کنند و در این میان کمک به فقرا و نیازمندان نیز مد نظر قرار دارد به طوری که بسته‌هایی جداگانه برای کمک به آنها کنار می‌گذارند.

عمده مردم در این ماه برای افطاری از انواع آش، شیر و خرما، نان جو، نان و پنیر و سبزی و گردو، آبدوغ خیار، حلیم، کلوچه، شیرینی مخصوص همدان همچون انگشت‌پیچ، حلوازرده، کماج و مسقطی استفاده می‌کنند.

ماه رمضان اگر در فصل گرما بود، هیات امنا و خادمان مساجد و تکایا درصدد تهیه وسایل سرمایشی و در فصل سرد وسایل گرمایشی بودند و با کمک جوانان فرش و قالیچه‌های مسجد را می‌شستند و با مزین کردن در و دیوار مساجد و حسینیه‌ها به پارچه‌های منقش به آیات قرآن و روایات و اشعار مذهبی به استقبال ماه رمضان می‌رفتند، سنت‌هایی که امروز نیز در مساجد نقاط مختلف همدان به‌ ویژه روستاها دیده می‌شود.

دعوت از یک روحانی برای روستا در ایام ماه رمضان از دیگر رسم روستاییان است؛ معمولا اهالی روستاهای همدان در ماه رمضان از یک روحانی برای حضور در مسجد روستا درخواست می‌کنند و روحانی معرفی شده هنگام حضور در روستا در منزل یکی از خادمان یا بزرگان روستا اسکان داده می‌شود و برخی مواقع نیز نیکوکاری پیدا می‌شود و تمامی هزینه‌های این روحانی را در یک ماه مبارک رمضان تقبل می‌کند.

روحانی مستقر در روستا نماز جماعت را در هر نوبت در مساجد برگزار می‌کند و به بیان احکام و روایات این ماه می‌پردازد که همین باعث می‌شود همدلی و مشارکت خوبی در بین اهالی روستاها شکل گیرد.

کلوخ‌اندازان؛ تطهیر برای روزه‌داری

جشن پیش از ماه رمضان را کلوخ‌اندازان می‌گویند که در اکثر نقاط ایران از جمله همدان این آیین در آخرین روز از ماه شعبان از سال قمری برگزار می‌شود؛ جشنی که از متون کهن یادی از آن نشده یا نگارنده از آن بی‌اطلاع بوده است.

این رسم بدین شکل بود که اغلب مردم همدان وسایل مورد نیاز و خوراک خود را آماده کرده و به اطراف شهر و آبادی به ویژه کشتزارها و باغ می‌رفتند و بساط چای و خوراکی را علم می‌کردند.

در این آیین هنگام عصر کلوخ برمی‌داشتند و نیت می‌کردند تا پایان ماه گناه نکنند و سپس کلوخ را محکم بر زمین می‌زدند، پیشینیان معتقد بودند با شکستن کلوخ، امیال نفسانی خود را زیر پا می‌گذارند و میل به پیروی از نفس را در خود می‌شکنند.

عده‌ای از همدانی‌ها نیز از بزرگ تا کوچک در قدیم هنگام غروب در این آیین کلوخی را در دست می‌گرفتند و رو به قبله می‌ایستادند و با این دعا که «خدایا! گناهان و کارهای بد گذشته را شکستیم»، خود را برای عبادت و روزه ماه رمضان آماده می‌کردند، آنگاه کلوخ را محکم بر زمین می‌زدند تا خرد شود.

چاوش‌خوانی؛ نوای رسیدن رمضان

بیدار شدن برای سحر نیز خود رسوم خاصی داشت، یکی از راه‌هایی که از قدیم‌الایام مردم همدان برای بیدار شدن در سحر از آن استفاده می‌کردند، صدای بانگ خروس بود، خروس سه بار می‌خواند، مرحله اول بیدار باش، مرحله دوم خوردن سحری و بانگ سوم به معنای دست کشیدن از خوردن بود.

دهل زدن، شلیک تیر با تفنگ، کوبیدن دیوار همسایه، جار زدن، مناجات، سحرخوانی و چاوش‌خوانی از دیگر سنت‌های گذشته همدانی‌ها در ماه رمضان بود که به دلیل نبود رادیو، تلویزیون و ساعت از این روش‌ها برای بیدار کردن مردم در سحر استفاده می‌کردند.

چاوش‌خوانی به شکلی بود که در گذشته برخی افراد موظف بودند نیمه‌های شب در کوچه و محله‌های شهر و روستا بگردند و با خواندن اشعار، ذکرخوانی در مدح حضرت علی(ع) و چاوش‌خوانی، زمان سحر را خبر دهند و با این روش روزه‌داران را بیدار می‌کردند.

اگر بخواهیم آیینی مخصوص ماه مبارک رمضان را در استان همدان ثبت کنیم، انواع چاوش‌خوانی، سحرخوانی و ذکرخوانی با لهجه‌های مختلف است که باید ثبت معنوی شود.

افطاری دادن از دیگر رسوم ماه رمضان بود؛ کسانی‌ که توان مالی خوبی داشتند، یک یا چند نوبت ماه رمضان در منزل خود افطاری می‌دادند و عده‌ای دیگر نیز افطاری‌ و نذری‌های خود را همچون شیر و خرما، حلیم، آبگوشت و آش در مساجد توزیع می‌کردند.

شب‌زنده‌داری شب‌های قدر برای مردم همدان همانند دیگر نقاط ایران مورد احترام است و شب‌های قدر را تا صبح بیدار بودند و با خدا راز و نیاز می‌کردند و بر اساس باور و اعتقادات مذهبی‌شان، عده‌ای کسب و کارها و کار کشاورزی خود را در این ماه تعطیل می‌کردند.

همدانی‌ها به ویژه روستاییان عید فطر را بسیار بزرگ می‌دانستند و همانند عید نوروز، پس از افطار به دیدن بزرگان روستا می‌رفتند و این روز را برنج و بعد از آن غذاهای سبک می‌خوردند.

عیدی بردن برای نوعروسان و یا گرفتن هدیه برای خانواده‌های عزادار برای از عزا درآوردن آنها از دیگر سنت‌های رایج در ماه مبارک رمضان در همدان است

شیرینی‌های رمضان همدان

همدانی‌ها برای اینکه بتوانند یک ماه را به خوبی روزه بگیرند، شیرینی نو و جدیدی همچون حلوازرده، انگشت‌پیچ و کماج درست می‌کردند، سنتی که مختص همدان است اما در برخی روستاها نیز زنان شیرینی‌ و نان‌های مخصوص آن روستا را درست می‌کردند.

از غذاهای ویژه همدانی‌ها در ماه مبارک رمضان نیز می‌توان به آش رشته، آش ترش، آش ترخینه، اماج، سرداشی، ترحلوا، آبگوشت بزباش، آبگوشت کلم، آبگوشت خشکبار، آبگوشت قرمه، رشته پلو، شیربرنج، شامی کباب، طاس کباب، بورانی و شیرینی‌های رایج در همدان همچون کماج، حلوازرده؛ انگشت‌پیچ، آگرده، زولبیا و بامیه و نان‌های اوفاق، گرده چرب و شاتی اشاره کرد.

کیسه‌برکت

یکی دیگر از رسوم همدانی‌ها در ماه رمضان اینکه در سال‌های خیلی دور زنان همدانی در روز بیست و هفتم ماه رمضان روز اقدام به دوخت کیسه‌ برکت می‌کردند و کسانی‌ که قصد انجام این سنت را داشتند، برای اقامه نماز ظهر و عصر به مسجد رفته و قطعه‌ای پارچه و نخ و سوزن نیز همراه خود می‌بردند و بین نماز ظهر و عصر این کیسه را می‌دوختند و مقداری پول در آن می‌گذاشتند و بین اعضای خانواده تقسیم می‌کردند تا خیر و برکت نصیب همه اعضای خانه شود و برکت ماه رمضان به ماه‌های دیگر سال نیز منتقل شود.

از رسوم جالب دیگر اینکه برخی خانواده‌ها بعد از هر افطار، خرده‌های نان را از سر سفره جمع می‌کردند و در ظرفی مخصوص می‌ریختند و این خرده نان‌ها را تا عید قربان نگه می‌داشتند تا آبگوشتی که از گوشت قربانی تهیه می‌شد، میل کنند.

این مطالب گوشه‌ای از آیین‌ها و سنت‌های همدان در ماه مبارک رمضان است که البته برخی از آنها در پیچ و خم تاریخ یا به فراموشی سپرده شده و یا به حاشیه رفته است.