ترس ساواک از جوان‌گرایی آیت الله مهدوی‌کنی

خبرگزاری مهر، گروه دین و آئین، فاطمه علی آبادی: از جمله مساجدی که در دوران مبارزات نهضت اسلامی فعالیت چشمگیری داشت، مسجد جلیلی بود که علاوه بر آموزه‌های دینی، مسائل سیاسی را نیز به ویژه برای جوانان بازگو می‌کرد. امام جماعت مسجد جلیلی آیت‌الله محمدرضا مهدوی کنی از شاگردان حضرت امام خمینی (ره) بود که از همان ابتدا مسجد را به‌سوی مسائل سیاسی، فرهنگی و خدماتی سوق داد. برای آشنایی بیشتر با فعالیت‌هایی انقلابی مسجد جلیلی با حجت الاسلام سعید مهدوی کنی به گفتگو نشستیم. روز گذشته بخش اول این گفتگو با عنوان «مسجدی انقلابی در مجاورت با ساختمان ساواک» منتشر شد. در ادامه بخش دوم این گفتگو را می‌خوانید:

* فعالیت‌های دینی، سیاسی و اجتماعی مسجد جلیلی شامل چه مواردی بود؟

فعالیت دیگر مسجد جلیلی مربوط به مباحث فقهی و مسائل شرعی و روایی می‌شد که مخاطب آن عموم مردم بودند. البته آیت الله مهدوی کنی در طول این سال‌ها مساله هم که می‌گفت به نوعی بحث‌های سیاسی را در خلال این سخنان مطرح می‌کرد. البته چون ایشان را خیلی زود ممنوع المنبر کرده بودند ایشان به بهانه مساله گفتن رساله به دست می‌گرفتند و دیدگاه‌های امام را با اشاره بیان می‌کردند. برای مثال زمانی که می‌خواستند مسأله‌ای از حضرت امام بیان کنند می‌گفتند “آقا” فرمودند؛ هر بار نیز حاج آقا را از ساواک می‌خواستند و می‌گفتند شما با کنایه اسم امام را می‌برید و مردم متوجه می‌شوند، بنابراین حق ندارید مسئله بیان کنید. اما آیت الله مهدوی با وجود همه آن ممنوعیت‌ها در نهایت زیرکی و هوشیاری کلام امام را به گونه‌ای به گوش مردم می‌رساندند برای مثال می‌گفتند نظر استادمان این است؛ بنابراین ایشان همیشه سعی داشت به بهانه مساله گفتن نام و یاد امام در مسجد تکرار شود.

وقتی هم که ساواک می‌آمد و به حاج آقا می‌گفت شما ممنوع المنبر هستید، ایشان پاسخ می‌داد ممنوع المساله که نیستم من مسائل شرعی می گویم؛ به خاطر همین حاج آقا کرارا به ساواک احضار می‌شد و همین مساله باعث شده بود متولی مسجد که روابط خوبی با دستگاه داشت همیشه از پدرمان ناراحت باشد و در بسیاری از مواقع حتی آن رقم مختصری که حسب وقفنامه برای رفت و آمد امام جماعت تخصیص داده می‌شد را به ابوی‌مان نمی‌داد برای همین حاج آقا خیلی بعضاً بخصوص در سال‌های اولیه مسافت طولانی منزل یا مدرسه مروی تا مسجد را با پای پیاده طی می‌کردند. منزل ما در آن دوران نزدیک میدان شهدا بود. خلاصه طرح مباحث سیاسی فشار را بر حاج آقا زیاد کرده بود طوری که دائم آن مرحوم را دستگیر می‌کردند و بعضاً هفته‌ها در بازداشت می‌ماند.

بسیاری از افرادی که به مسجد جلیلی رفت و آمد داشتند چنین نقل می‌کنند که ما از جنوب تهران برای نماز و مراسم مذهبی مسافت طولانی را به مسجد جلیلی می‌آمدیم تا نام امام و اندیشه ایشان را در این مسجد بشنویم و برای سلامتی ایشان صلوات بفرستیم؛ بسیاری از انقلابیون در آن دوره آرزو داشتند کسی پیدا شود و حضرت امام را یاد کند و سخنی از ایشان بگوید زیرا اواخر دهه ۴۰ و اوایل دهه ۵۰ به قدری حکومت در جامعه خفقان ایجاد کرده بود که کمتر کسی حضرت امام را یاد می‌کرد و تعداد کمی با امام و خاطرات و اندیشه ایشان آشنا بودند.

یکی دیگر از فعالیت‌هایی که در مسجد جلیلی برگزار می‌شد برپایی مجالس مختلف در اعیاد و مناسبت‌های مذهبی بود، در این مناسبت‌ها حاج آقا علاوه بر برگزاری برنامه‌های نوین و جدید، سخنرانان و وعاظ خاصی را نیز دعوت می‌کرد، برای مثال مرحوم آیت الله مهدوی مقید بودند که دعای کمیل و ندبه در مسجد برگزار شود و بخش عمده آن را نیز خودشان با صوت زیبا می‌خواندند قبل از انقلاب این امر همه مساجد رسم نبود همین تقید سبب شده بود مسجد جلیلی محل تجمع اهل دعا و مناجات هم باشد.

طرح مباحث سیاسی فشار را بر آیت الله مهدوی کنی زیاد کرده بود طوری که ساواکی‌ها دائم آن مرحوم را دستگیر می‌کردند و بعضاً هفته‌ها در بازداشت می‌ماند

مراسم دیگری که در این مسجد برگزار می‌شد مربوط به جشن نیمه شعبان بود؛ حاج آقا به مناسبت نیمه شعبان به مدت سه شب جشن بزرگی را در مسجد برگزار می‌کرد به گونه‌ای که علاوه بر آذین بندی و چراغانی خیابان‌های اطراف مسجد، به توزیع شیرینی، بستنی و شربت نیز اقدام می‌کرد و جمعیت بسیاری آنجا جمع می‌شدند. یکی از برنامه‌های مراسم جشن نیمه شعبان برگزاری مسابقه به صورت سوال و جواب بود در این مسابقه یک مجری پشت تریبون می‌رفت و مسابقه را اجرا می‌کرد برای همین مسجد جلیلی به مسجدی معروف بود که دارای تریبون است. لازم به ذکر است که در آن دوران تریبون داشتن برای مساجد عرف نبود و بسیاری از آقایان سنتی با این مساله مخالف بودند. در این مراسم دکلمه نیز خوانده می‌شد، آقای محمد رضا شریفی نیا بازیگر مشهور کشور یکی از کسانی بود که در آن ایام به مسجد جلیلی رفت و آمد داشت و در این مراسم دکلمه و اشعار نو می‌خواند، مرحوم صبح دل نیز در مسجد جلیلی مداحی و مرثیه سرایی می‌کرد و امروز آن اذان معروفی که از ایشان شنیده می‌شود اذانی است که در مسجد جلیلی گفته شده است. این ها فعالیت‌های جدید و نویی بود. از آن سو مرحوم علامه نیز که پیشکسوت مداحان سنتی بود به مسجد جلیلی می‌آمد و مداحی می‌کرد. سخنرانان مسجد جلیلی نیز خاص بودند و چهره‌های سیاسی که در دهه ۴۰ و ۵۰ در این مسجد سخنرانی می‌کردند شهید مطهری، شهید مفتح، مرحوم لاهوتی و هاشمی رفسنجانی بودند.

یکی از مراسم‌هایی که به سبب نوع نگاه و ذوق و سلیقه آیت الله مهدوی کنی در تهران بسیار مشهور بود و شهرت آن امروز نیز ادامه دارد مراسم شب‌های احیا است، این مراسم از همان ساعات آغازین شب با نماز قضا و سخنرانی و قرائت دعا شروع می‌شد و تا نزدیک سحر با مراسم قرآن به سر گرفتن ادامه می‌یافت و حاج آقا در همین شب‌ها مباحث سیاسی مطرح می‌کرد از جمله ترویج تفکر امام و انتقاد از سیاست‌های رژیم پهلوی. و این مراسم بعد از انقلاب نیز توسط ایشان البته در مکان‌های دیگر انجام می‌شد. مشهورترین نقدهایی که آیت الله مهدوی کنی به آقایان میرحسین موسوی، سید محمد خاتمی و هاشمی و صدا و سیما و دگراندیشان دهه‌های ۶۰ و ۷۰ و ۸۰ داشت در مراسم همین شب‌ها بود.

جمعیت بسیاری در مراسم شب‌های احیای مسجد جلیلی شرکت می‌کردند تا بتوانند مباحث داغ سیاسی را بشنوند و از اوضاع جامعه آگاه شوند این مراسم احیا به قدری معروف شد که معمولاً چهره‌های انقلابی مانند مرحوم مهندس بازرگان، آیت الله طالقانی و … در این مراسم شرکت می‌کردند.

محمد رضا شریفی نیا بازیگر مشهور کشور یکی از کسانی بود که در آن ایام به مسجد جلیلی رفت و آمد داشت و در مراسم‌های مسجد دکلمه و اشعار نو می‌خواند

آخرین باری که ساواک آیت الله مهدوی کنی را دستگیر کرد مربوط به شب احیای ۲۱ ماه مبارک رمضان ۱۳۵۴ می‌شود. حاج آقا در این شب امام خمینی (ره) را دعا می‌کند و می‌گوید، بارالها؛ آن یار در تبعید و سفر کرده ما را به ما برگردان؛ این دعا سال ۵۴ و در اوج قدرت پهلوی بیان می‌شود. کسی در آن ایام جرأت نداشت نام امام را ببرد برای همین وقتی پدرم این دعا را می‌گویند مسجد به یک حد انفجار می‌رسد و جمعیت یک دست آمین می‌گویند. در این مراسم مأموران ساواک مرحوم آیت الله مهدوی کنی را دستگیر می‌کنند.

خلاصه مرحوم ابوی در عین اجرای برنامه‌های سیاسی و آموزشی به برگزاری برنامه سنتی مانند عزاداری و دعاها نیز اهتمام ویژه داشتند لذا هر دو گروه سنتی و روشنفکران به مسجد رفت و آمد داشتند.

*چرا مسجد جلیلی را مرکز ترویج اندیشه‌های امام و پایگاه ضدصهیونیستی معرفی می‌کنند؟

گفتم که مسجد جلیلی پیش از پیروزی انقلاب اسلامی کانون و مرکز ترویج اندیشه‌های امام بود البته مساجد محدودی دیگری در تهران به عنوان مسجد سیاسی و مرکز ترویج اندیشه‌های امام شناخته می‌شدند مانند مسجد امیرمومنان (ع)، مسجد مرحوم آیت الله موسوی اردبیلی، مسجد قبا، مسجد الجواد و مسجد جاوید با امامت شهید مفتح و شهید مطهری.

پیگیری جریان فلسطین در ایران دو شاخه داشت، یک شاخه گروه‌های مسلحی مانند مجاهدین خلق (منافقین) بودند که به خاطر فعالیت‌هایشان در داخل کشور، با الفتح در تماس بودند اما گروه دیگری که با امام در ارتباط بودند با جریان صهیونیسم بین‌المللی و به دلایل کلی‌تری در تعارض بودند از جمله استکبار، اشغال اراضی اسلامی و دست اندازی به سایر کشورها و تلاش برای کنترل حاکمیت ایران. از نگاه امام و طرفداران ایشان مساله مبارزه با رژیم شاه و اسرائیل و آمریکا و شوروی همه در جهت نفی طاغوت و احیای تفکر و بُعد اجتماعی اسلام دیده می‌شد و نگاه بین‌المللی را در نهضت امام شکل می‌داد در به همین جهت مبارزات نهضت اسلامی که از سال ۱۳۴۰ کلید خورد جهت‌گیری علیه اسرائیل و آمریکا داشت.

شاگردان امام خمینی (ره) نیز فعالیت‌هایی را در این راستا انجام می‌دادند که یکی از آن اقدامات ارتباط گرفتن با جریان‌های فلسطینی، کسب آگاهی از مصائب ایشان و ارائه کمک بود، این فعالیت‌ها در تعدادی از مساجد مانند مسجد جلیلی جریان داشت. در سخنرانی‌ها و تولیدات فرهنگی مانند نشریات از ظلمی که در حق مردم مظلوم فلسطین صورت می‌گرفت مطالب روشن‌گرایانه‌ای مطرح می‌شد تا مردم بدانند جریان صهیونیستی علیه حرکت اسلامی و در راستای حذف اسلام دست به این ظلم‌ها می‌زند. البته برنامه جمع‌آوری کمک برای مردم فلسطین بیشتر به صورت نمادین بود.

یکی از نگاه‌های مهم حضرت امام حمایت از محرومان بود بر همین اساس در داخل و هم در نگاه بین‌المللی اقداماتی برای کمک به محرومان صورت می‌گرفت. این مساله جنبه‌های بین‌المللی دیگری هم داشت. گاهی این کمک‌ها که جمع می‌شد به مردم گرسنه آفریقا اختصاص داشت. هدف از این اقدام تقویت روحیه ظلم ستیزی مردم و کمک به مستضعفان بود.

* برای توزیع اعلامیه‌های انقلابی که منشأ آن مسجد جلیلی بود از چه روش‌هایی استفاده می‌شد؟

دوستان مسجدی زمانی که پیام‌های امام را دریافت می‌کردند اعلامیه‌های ضد طاغوتی ایشان را تکثیر و سپس بین مسجدی‌ها توزیع می‌کردند. البته توزیع اعلامیه در فضای مسجد به صورت علنی نبود ولی کسانی که مرتبط بودند می‌آمدند و آن اعلامیه‌ها را می‌گرفتند و در محله‌های مختلف توزیع می‌کردند.

یکی از پوشش‌ها که حاج آقا از آن برای توزیع اعلامیه استفاده می‌کردند، صندوق برای جمع‌آوری کمک به نیازمندان و مستمندان بود البته این صندوق علاوه بر جنبه ریالی رویکرد درمانی نیز داشت. در این صندوق تعدادی از خیران عضو بودند که بعد از شناسایی نیازمندان به آنان کمک می‌شد همچنین در کنار این کمک مالی تعدادی از اطبا و پزشکان در ارتباط با مسجد اقدام به درمان بیماران نیازمند می‌کردند. از راه جمع‌آوری کمک‌های مردمی برای نیازمندان برای ارتباط با افراد و طبقات اجتماعی مختلف استفاده می‌شد و پیام امام به آنان رسانده می‌شد.

همچنین ایشان در همین قالب جریانی را برای حمایت از خانواده زندانیان سیاسی و فعالیت‌های مبارزان انقلابی ایجاد کرد تا آنان حمایت مالی شود. بسیاری از مبارزان در همین راستا به مسجد جلیلی مراجعه داشتند یا اینکه مرحوم ابوی به ملاقات آنها در شهرهای مختلف و یا محل تبعیدشان می‌رفت.

*دلیل حضور جریان‌های سیاسی در مسجد جلیلی چه بود؟

وجود جو سیاسی در مسجد جلیلی سبب شده بود بسیاری از جریان‌ها، این مسجد را بستری برای جذب نیرو برای خود ببینند به همین منظور حاج آقا یکی از کارهایی که انجام می‌داد این بود که فضای مسجد را به گونه‌ای مدیریت می‌کرد که اجازه نمی‌داد دیگر گروه‌ها از این فضا برای جذب نیرو استفاده کنند. حاج آقا می‌گفتند من با گفتگویی که با بعضی از همین افراد داشتم حتی توانستم بخشی از همین نیروها را با انقلاب پیوند دهم و مواضع آنان تعدیل شود که خود داستان مفصلی دارد و بعضی از آنها در خاطراتشان آمده است.

*چه شد که شاگردان حضرت امام از ظرفیت مساجد برای به ثمر رساندن نهضت اسلامی استفاده کردند؟

مرحوم آیت الله مهدوی کنی همیشه می‌گفت یکی از عنایت های خداوند به امام داشتن شاگردان خوب و فداکار بود؛ واقعیت آن است که امام مروجان خوبی داشت و مکتب و مرام ایشان را با انواع روش‌ها و تحمل مصائب نشر دادند. مقابله‌ای که در آن روزگار با شاگردان حضرت امام می‌شد تنها از سوی دستگاه حکومتی نبود حتی فضای قم طوری نبود که شاگردان امام بتوانند در آنجا ادامه فعالیت دهند و در نهایت بسیاری از آنها مجبور شدند اواخر دهه ۳۰ و اوایل دهه ۴۰ به تهران مهاجرت کنند. این شاگردان زحمت بسیاری کشیدند و با انواع روش‌ها مکتب و مرام امام را با نوآوری در اذهان و باور عمومی جامعه جا انداختند و نشر دادند و ملت به واسطه همین شاگردان نخبه با مبانی و اندیشه‌های امام آشنا شدند و وارد عرصه نهضت و انقلاب شدند و تا به امروز این اقدام نیروی حرکتی انقلاب را فراهم کرده است.

امروز ماییم این پرچم به ودیعت رسیده از آن نسل، امروز مساجد و روحانیت نسبت به بیانات رهبر انقلاب چه اقداماتی انجام می‌دهند؟ آیا مساجد و روحانیت امروز به قوت شاگردان امام مروج تفکر و اندیشه‌های ناب مقام معظم رهبری مدظله العالی هستند؟ برخی می‌گویند ما مدافع ولایت هستیم؛ ضمن ادای احترام به این تلاش‌ها باید به این بزرگواران عرض کرد مدافع ولی امر بودن که وظیفه است بفرمائید در ترویج اندیشه‌های انقلابی مقام معظم رهبری به ویژه در این گام دوم انقلاب اسلامی چقدر نوآوری و ابتکار عمل داشته‌ایم یا چه اقداماتی در بیان آن با لسان قوم و جا انداختن اندیشه‌های ناب ایشان برای نسل جوان و در سطح بین‌المللی انجام داده‌ایم؟ مساجد و روحانیت بازوان رهبری و انقلاب هستند و می‌بایست آشنایی نسل جوان با اصول تفکر انقلابی رهبر انقلاب آن هم به دور از نگاهی سلیقه‌ای و شعاری و در یک نگاه مبنایی و معقول توسط علما و در مساجد صورت پذیرد. خداوند ما را در این مسیر توفیق عنایت فرماید تا شرمنده امام و پیشکسوتان انقلاب و شهدا نباشیم.