موزه‌ها تاریخ مصور فرهنگ‌ استان مرکزی

«موزه» به عنوان مکانی به شمار می‌رود که مجموعه بزرگی از آثار باستانی و اشیای ارزشمند در آن نگهداری و در برابر دید همگان قرار داده می‌شود، در لغت از واژه فرانسوی «Musee» گرفته شده است و در زبان انگلیسی به آن «میوزیم» (museum) می‌گویند.
موزه ها در تعبیر، تفسیر و روشن سازی زندگی پیشینیان تاثیر بسزایی دارند.

به باور کارشناسان موزه، هرکدام از آثار موجود در این مکان‌ها، بازتابی از محیط زیست طبیعی انسان‌ها و میراث فرهنگی آنان است.
موزه‌ها نخست مجموعه‌های شخصی بودند که به دلیل علاقه فردی گردآوری می‌شدند و همچون موزه های امروزی مورد بازدید عموم قرار نمی‌گرفتند تا آن که با گسترش فرهنگ موزه داری به مرور مجموعه هایی بزرگ با عنوان موزه ایجاد شدند و همگان توانستند از آنها بازدید کنند.
تشکیل موزه در ایران به دوره قاجار باز می‌گردد پس از سفر ناصرالدین شاه در ۱۲۴۹ هجری خورشیدی به اروپا و بازدید از موزه این کشورها، وی به داشتن چنین نهادی علاقه مند شد بدین ترتیب نخستین گام‌ها در تاریخ موزه داری ایران برای داشتن موزه‌هایی عمومی برداشته شد.

موزه‌ها در جهان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری به شمار می‌روند هنر انسان‌هایی که گرچه هرگز در معرض آموزش‌های رایج و شناخته شده هنری قرار نگرفته‌اند، اما آثاری را به وجود آورده‌اند که به دلیل اصالت هنری شان، شگفت آور، تحسین برانگیز و بی‌بدیل‌اند و از این رو قابلیت‌های بسیاری برای جذب گردشگران دارند.

موزه‌ها در عصر حاضر جایگاه ویژه‌ای در توسعه و پیشرفت صنعت جهانگردی ایفا می‌کنند و در این میان وجود موزه‌های تاریخی که علاوه بر جذابیت می‌تواند عامل مهمی در معرفی فرهنگ و تمدن جامعه میزبان باشد. 

استان مرکزی از دیرباز در مسیر جاده ابریشم قرار داشته و در دل خود آثار تمدن هفت هزار ساله را جای داده و اشیای فرهنگی و باستانی ارزشمندی دارد که گواه جلوه‌های تمدن ساز در این منطقه است.

حضور مسافران نوروزی در استان مرکزی فرصتی است تا با بازدید از موزه‌ها و آشنایی با گنجینه‌های تاریخی علاوه بر ترسیم بن مایه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی، خاطرات خوشی را نیز برای خود رقم بزنند.

استان مرکزی در مرکز و قلب ایران زمین خاستگاه مشاهیر و پرورنده تحولات تاریخی متعدد از دوره های پیش از اسلام تا معاصر است و با بهره مندی از ۱۳ موزه دفاع مقدس، سلطان آباد، چهار فصل، تنوع زیستی و مفاخر در اراک و چهار سوق ساوه، موزه های مردم شناسی در شهرستان های خمین، محلات، فراهان، تفرش، نراق، آشتیان و کمیجان حرف های زیادی را از سبقه تاریخی ایران زمین و آرایه‌های فرهنگی و معنوی این دیار در خود دارد.

موزه چهار فصل 
موزه چهار فصل اراک در بنای حمام قدیمی با معماری و کاشی‌کاری چشم نواز و اصیل ایجاد شده است بنای این حمام مربوط به دوران قاجاریه است که تزئینات کاشیکاری زیبایی را از چهار فصل سال با رنگ آمیزی چشم نواز در خود دارد و حضور در این محیط نشاط و جاذبه خاصی دارد.
ساختمان این حمام به وسعت هزار و ۶۰۰ متر مربع در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط شخصی به نام حاج محمد ابراهیم خوانساری ساخته شده و از چهار بخش مجزا مردانه، زنانه، حمام ویژه اقلیت های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده که اینک به عنوان موزه میزبان اشیای متعددی از دوران های پیش از اسلام تا معاصر است.
تنگ های سفالی، کاسه، خمره، قدح، پیمانه، انواع مجسمه، آفتابه و لگن، سکه های قدیمی، سنگ نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی در این موزه نگهداری می شود و در بخش حمام اقلیت های مذهبی نیز موزه مردم شناسی دایر است که در آن رسم حنابندان با وجود پیکره ها به نمایش عموم درآمده است.
بخشی از این موزه به نمایش پوشش اصیل مردم استان مرکزی و اشیا و اسناد مربوط به اقلیت های مذهبی استان مرکزی اختصاص دارد.
محراب تاریخی و با ارزش مسجد جامع ساوه که از آثار منحصر به فرد معماری و گچبری دوره سلجوقیان است در این محل نگهداری می شود.
در بخشی از موزه چهار فصل تاریخ شهر اراک به روایت تصاویر در معرض دید عموم قرار گرفته است
سیستم تهویه هوا و تامین آب این حمام قدیمی به شکل هنرمندانه‌ای تعبیه شده و از ویژگی‌های این بنا معماری کف و دیواره‌ها است که حفظ دما و حرارت را به شکل ویژه در خود دارد و این موضوع در کنار ظرافت‌های تزئینی کاشی کاری‌ها بسیار دیدنی است.
حمام چهار فصل اراک در سال ۵۶ به شماره ۱۳۳۹ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده و در سال ۱۳۷۳ نیز به همت مسوولان سازمان میراث فرهنگی استان مرکزی پس از اتمام عملیات مرمت و بازسازی به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی تبدیل شد و پذیرای گردشگران و هنردوستان است.
در منزل کوشکی خاندان خاکباز در اراک نیز مجموعه ارزشمندی از اسناد و یادمان‌های فرهنگی جای گرفته که با عنوان موزه مفاخر برای بازدید عموم دایر است.
بنای این منزل کوشکی از یادگارهای دوره قاجاریه است که در محوطه آن فضای سبزی زیبا با درختان تنومند وجود دارد و عمارت زیبای آن میزبان گنجینه ای از اطلاعات زندگی و آثار مفاخر و بزرگان استان مرکزی است.

موزه سلطان آباد

در سال ۱۳۸۵ خورشیدی موزه خصوصی سلطان‌آباد با همت «محمدمهدی باباخانی» در اراک افتتاح شد موضوع اصلی این موزه خوش‌نویسی و صنایع فلزی است صنایع‌دستی مانند: سوزن‌دوزی، لباس‌های قاجاری، خاتم‌کاری، قلم‌زنی، و کتیبه‌های مختلف به‌همراه تابلوهای هنری و اشیا قدیمی نیز در معرض نمایش است از آثار ارزشمندی که در این موزه نگهداری می‌شود می‌توان به مجموعه‌ای نفیس از خطوط اسلامی متعلق به کاتبان مشهور مانند: محمدجعفر تبریزی، میرزا غلام‌رضا اصفهانی، میرزا رضاخان فراهانی، تابلوهای نقاشی قهوه‌خانه‌ای، نمونه‌های نفیسی از آثار فلزکاری با کتیبه اشاره کرد.

سرای زیبای کاشانی در بازار اراک با رسمی‌بندی‌های هفت چشمه‌ای و معماری چشم‌نواز مکان موزه‌ خصوصی سلطان آباد است. 

موزه سلطان آباد سه تالار دارد و در گنجینه آن صد اثر صنایع دستی ایران که از استان‌های مختلف گردآوری شده اند به چشم می‌خورد.
قدیمی‌ترین اثر خوشنویسی موزه مربوط به سده هفتم هجری است و در این موزه آثار ارزشمندی از خوشنویسان مشهور ایرانی همانند درویش عبدالمجید طالقانی، میرعماد حسنی، میرعلی هروی، میرزا فتحعلی حجاب شیرازی، میرزا غلامرضا اصفهانی، یاقوت مستعصمی، محمدهاشم لولوء اصفهانی، میرزا کاظم، ظل السلطان محمد باقر خان، محمد جعفر تبریزی، میرزا رضا خان فراهانی، فتحعلی تنکابنی، میرزا اسدالله شیرازی، کیخسرو خروش و فتحعلی واشقانی فراهانی وجود دارد.
موزه سلطان آباد با همکاری سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی در سال ۱۳۸۶ به روی علاقه مندان گشوده شد.

موزه چهارسوق ساوه

موزه چهارسوق ساوه نیز در بنای تاریخی مسجد چهار سوق این شهر قرار دارد که دارای معماری زیبایی در فضا است.
مسجد چهارسوق ساوه بنایی گنبد دار به صورت ۱۲ ظلعی است که از داخل مدور است و در بدنه بنا هشت نورگیر وجود دارد که در بالای سقف حجره ها واقع شده و در قسمت فوقانی گنبد نیز پنج نور گیر تعبیه شده است.
مصالح ساختمانی آن گل، آهک، گچ، کاشی و آجر است و گنبد از داخل با نقوشی هندسی تزئین شده و از جمله تزئینات باقی مانده در پا کار گنبد اسماء الهی ، محمد(ص) و علی (ع) است که به خط کوفی بنایی و با کاشی اجرا شده است.
در موزه چهارسوق ساوه آثاری همچون اسناد و کتاب های خطی، سکه‌های تاریخی، انواع قفل ها، ظروف مسی و سفالی، سنگ قبرهای مربوط به دوره قاجار و همچنین پیکرهایی که نشانگر پوشش های مختلف مردم ساوه در زمان قاجار است، به نمایش گذاشته است.
این بنا سال ۱۳۵۶ به شمار ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

موزه مردم شناسی آشتیان

موزه مردم شناسی آشتیان در خانه «میرزا هدایت الله وزیر» دفتری قرار دارد میرزا هدایت الله پدر دکتر مصدق و از رجال و صاحب منصبان دوره‌ قاجار بود که در زمان ناصرالدین شاه به وزارت لشکر و بعد به منصب وزیر دفتر رسید.

این خانه‌ تاریخی که در بافت قدیمی شهر واقع است با همکاری شورای اسلامی سازمان میراث فرهنگی تبدیل به موزه و در سال ۱۳۸۵ خورشیدی افتتاح شد

 خانه میرزا هدایت الله شامل: راهروی ورودی، میان‌سرا یا حیاط مرکزی، آب‌انبار، فضاهای مسکونی و خدماتی است.

شاه‌نشین عمارت در طبقه‌ دوم قرار دارد و با مقرنس‌های گچی، پنجره‌های مشبکی و شیشه‌های رنگی تزئین شده است و از دیگر تزیینات این خانه گچ‌بری‌های زیبا در دیوارها و سقف‌ها، آب‌نما، آجرکاری‌ها و نقوش روی سقف پیشانی بنا است.

در این موزه اشیای اهدایی، نسخ خطی، ظروف سفالی، ابزار و ادوات کشاورزی، ابزار روشنایی و سایر اشیا نگهداری می‌شود.

موزه صنایع دستی حسن پور

در کنار خرید و گشتن در بازار تاریخی اراک می‌توان از موزه حسن پور این شهر دیدن کرد.

 مکان این موزه بر اساس تاریخی که در پیشانی ضلع شمالی بنا نوشته شده است متعلق به سال ۱۳۳۵ هجری قمری و زمان احمده شاه قاجار است گفته می‌شود مالک اصلی و اول این خانه فردی به نام حاج علی مشیری از تاجران و بازرگانان فرش در اراک بوده که در آخر در تملک مرحوم جواد حسن پور قرار می‌گیرد.

این عمارت مدتی به‌عنوان شرکت فرش و زمانی نیز مکان مدرسه‌ مجیدی بوده است و سازمان میراث فرهنگی این اثر ملی را از وارثان آقای حسن خریداری کرد.

این خانه در دو طبقه ساخته شده و سازه اصلی بنا از خشت با پی‌های سنگی است در نمای ساختمان آجر، کاشی و گچ به‌ کار رفته است.

این خانه دارای فضاهای زمستان‌نشین و تابستان‌نشین، شاه‌نشین، آشپزخانه، انبارهای آذوقه و حیاط مرکزی است که کلیه فضاها در سه جهت شرقی، جنوبی و شمال گرد حیاط قرار دارند.

موزه مفاخر استان

موزه مفاخر و مشاهیر اراک در خانه‌ تاریخی خاکباز واقع است این خانه در اواخر دوره‌ قاجار ساخته شد و متعلق به حسین خاکباز است طرح این عمارت را معماری روسی کشیده است و اجرای آن برعهده‌ استاد مراد چمنی اراکی بود.

حسین خاکباز و برادرش از فعالان سیاسی اراک بودند برادر وی سه دوره‌ متوالی نماینده این شهر در مجلس بود.

این کوشک قاجاری با تزیینات آجرکاری در سال ۱۳۷۹ به ثبت ملی رسیده است این بنا شامل دو ایوان شرقی و غربی، فضاهای مسکونی و ۱۱ اتاق، حمام، خزینه، دو قنات به نام‌های ده و خان حاکم است.

در سال ۱۳۸۴ با همکاری میراث فرهنگی استان مرکزی و خانواده خاکباز به موزه مفاخر و مشاهیر تبدیل شده است این موزه شامل تالارهای متعدد است و شامل: تالار امیرکبیر، قائم مقام فراهانی، امام خمینی، تالارهای مفاخر سیاسی، دینی و مذهبی، سرداران شهید، مفاخر علمی، فرهنگی، هنری و افراد در قید حیات و تالار استاد سحاب است.

موزه مردم‌شناسی انجدان

موزه‌ مردم‌شناسی انجدان در حمام تاریخی و قدیمی این روستا قرار دارد این موزه حمام با همت بخش خصوصی افتتاح شده و به یکی از دیدنی‎‌های روستای انجدان تبدیل شده است.

این حمام از بخش‌های ورودی، سردر، حمام گرم، خزینه، حوض آب گرم و سرد، حوضچه آب و آهک، سکوی دلاکی، اتاق ضدعفونی لوازم دلاک، پاشویه، اتاقک نظافت شخصی و سکوهای نشیمن تشکیل شده است.

در این موزه‌ مردم‌شناسی سعی شده است با گردآوری اشیایی از زندگی مردم، نمونه‌های از پوشش عامه، وسایلی از آیین‌های مختلف باعث آشنایی بازدیدکنندگان با آداب و رسوم و فرهنگ روستا شود.

موزه تنوع زیستی و حیات وحش

در سال ۱۳۷۸ موزه حیات وحش و تنوع زیستی اراک افتتاح شد.

در موزه تنوع زیستی اراک سعی شده تا زیستگاه‌های طبیعی و مناطق تحت حفاظت استان با پوشش‌ گیاهی و جانوری آن، به‌ شکل تاکسیدرمی بازسازی شود.

بیش از ۳۶۰ گونه از پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و ماهی‌ها، ۸۲۷ نمونه از بی مهرگان، ۱۷ نمونه جمجمه و ۵۰ نمونه از سنگ‌ها و کانی‌ها نگهداری می‌شود.

این نمونه‌ها از تمامی سطح استان مرکزی جمع‌آوری شده‌اند و غاز پیشانی سفید کوچک که در فهرست گونه‌های آسیب‌پذیر قرار دارد، خروس کولی سینه سیاه، مارهای سمی، پروانه‌ها و… از نمونه‌های متنوع این موزه است که در سه طبقه برای بازدیدگنندگان در معرض نمایش است.

موزه شهدا

موزه شهدای اراک با ۱۵۰ اثر از شهدای استان مرکزی زیر نظر بنیاد شهید و امور ایثارگران اداره می‌شود. گفته می‌شود با افتتاح و گشایش باغ موزه دفاع مقدس، موزه‌ شهدا به این مکان انتقال داده می‌شود.

باغ موزه دفاع مقدس

باغ موزه دفاع مقدس استان مرکزی در زمینی به مساحت ۳۰ هزار متر مربع دارای فضای سبز نگارخانه سالن آمفی تئاتر ۴۲ غرفه از اسناد و عکس‌های معرف نقش استان مرکزی در هشت سال دفاع مقدس و سایر بخش‌ها است. کانال ارتباطی فکه و شلمچه، یادمان شهدا و ۲۵۰۰ متر سنگ‌فرش در این موزه طراحی شده است. ۱۰ قاب نقاشی سیاه قلم از شهداری مدافع حرم، ۳۳ قبضه اسلحه سبک، یک دستگاه موتور تریل اهدایی، یک کیوسک تلفن و اسناد و مدارک اسرای عراقی، از جمله اشیای به نمایش گذاشته شده در این باغ موزه است.

موزه سالار محتشم خمین

اولین و تنها موزه‌ شهر خمین را می‌توان در بنای تاریخی این شهر به نام قلعه سالار محتشم دیدن کرد. این قلعه متعلق به یکی از صاحب‌منصبان دوره‌ قاجار به نام میراز علی خان کمره‌ای است.

میرزا در مقابل نیروهای روسی در زمان احمد شاه قاجار ایستادگی و از سرحدات کشور دفاع کرد.

به‌دلیل همین رشادت در سال ۱۳۳۲ هجری قمری با پیشنهاد وزیر داخله‌ وقت به نام علاالسلطنه لقب سالار محتشم به میزرا علی داده شد.

این قلعه قاجاری که در طرح آن ترکیبی از معماری کلاسیک اروپا و ایران به‌ کار رفته، در دو طبقه با دو ایوان ساخته شده است در ایوان طبقه‌ اول، ستون‌های آجرکاری شده با طاق‌های هلالی و نقوش گیاهای و پرندگان وجود دارد.

حوض‌خانه قلعه با چهار ورودی در سمت غربی طبقه‌ اول واقع است و در وسط حیاط حوضی با دو لنگه و طرحی اروپایی و شکل هندسی نامنظم قابل‌مشاهده است. یکی از بخش‌های دیدنی این قلعه دیوارهای آن است که که با سبک زین اسبی احداث شده‌اند و تداعی کننده‌ زین اسب است.

در سال ۱۳۸۵ قلعه با هدف موزه ایجاد موزه‌ مردم‌شناسی شهر خمین مرمت و بازسازی شد.

در این موزه اشیای فرهنگی در زمینه‌ باستان‌شناسی و مردم‌شناسی مانند ابزار و لوازم زندگی مردم، پیکره‌هایی که نمایانگر آیین‌های محلی استان مرکزی است مانند شب چله، کرد علی به کوه، کوسه ناقالدی نگهداری می‌شود.

این موزه در ساختمان قدیمی شهرداری این شهر قرار دارد و در سال ۱۳۹۴ گشایش یافت این ساختمان ۸۰ ساله دو طبقه دارد و به ثبت ملی رسیده است.

این موزه نیز مانند موزه‌های مردم‌شناسی استان معرفی کننده فرهنگ و آداب و رسوم مردم دلیجان است.

۱۳ موزه و چهار هزار و ۵۰۰ اثر تاریخی و فرهنگی در استان مرکزی

مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: در ۱۳موزه تاریخی و مردم شناسی استان مرکزی بیش از چهارهزار و ۵۰۰ اثر نگهداری می‌شود و سندهای خطی، ظروف شیشه‌ای و سفالی، سنگ قبر، قلمدان و وسایل نوشتاری از جمله آن‌ها است.
«مصطفی مرزبان» افزود: در موزه‌های مردم شناسی استان نیز معرفی شیوه‌های زندگی، آداب و رسوم باستانی، نحوه پوشش و قدمت اشیا تاریخی به معرض دید عموم گذاشته شده است.
وی اظهار داشت: شهرستان‌های اراک، خمین، محلات، فراهان، نراق، تفرش، آشتیان و کمیجان در استان مرکزی دارای موزه مردم شناسی است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی گفت: اشیا موزه های استان هر ۶ ماه یکبار به منظور آشنایی مردم سایر مناطق استان مرکزی با حفظ تدابیر امنیتی جا به جا می‌ شود.
مرزبان افزود: روستای تهیق در شهرستان خمین، سرسختی در شازند و مشهد زلف آباد در اراک در حال کاوش باستان شناسی است و آثاری که از دستکن‌ها و محوطه‌های این مناطق استخراج می‌شود، در موزه‌های استان در معرض دید عموم قرار می گیرد.
وی اظهار کرد: آثار به دست آمده از کاوش های باستان شناسی سرسختی شهرستان شازند قدمت پنج هزار ساله دارد که نمونه های آن در موزه های استان موجود است.
مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مرکزی با بیان اینکه موزه چهار فصل اراک بیشترین بازدید کننده را به خود اختصاص داده است، افزود: استان مرکزی از نظر تعداد بازدید کننده و تنوع آثار در موزه در بین موزه های کشور جایگاه پانزدهم را دارد.
بیش از ۲ هزار جاذبه گردشگری در استان مرکزی شناسایی شده که ۸۵۰ اثر تاکنون در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.