روایتی از بازتولید اسطوره در عصر جدید/حماسه‌ای برای سردار سلیمانی

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و اندیشه: شاید یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های فرهنگی تمدن ایران، وجود و تعدد و حتی بازتولید روایت‌های مقدس است. روایت مقدس، روایتی است که که روزگاری مردم سرزمین به آن باور داشته و بعدها چه این باور به معاصریت امتداد داشته باشد و چه نداشته باشد، وجهی اساطیری و سرنمونی به خود می‌گیرد. به عبارتی اسطوره نماد و نمود آن ماجراست. در حوزه اساطیر نیز شخصیت‌ها نقش مهمی را بازی می‌کنند و همانطور که اشاره شد، ممکن است در دوره‌های متعدد تاریخی «بازتولید» شوند. یکی از محمل‌های این بازتولید در حماسه‌هاست و حماسه سرایان در طول تاریخ نقش مهمی در بازتولید سرنمون‌ها داشته‌اند. شعر شاعران ایران همواره با اساطیر ممزوج بوده است و این با توجه به تاریخ و فرهنگ کهن ایران زمین، امری طبیعی است.

حماسه از ترکیب چند عنصرتشکیل می‌شود که یکی از آنها اسطوره و مایه‌های اساطیری است و احتمالاً به سبب تشخیص یا اهمیت بیشتر این عامل نسبت به عناصر سازنده دیگر، بعضی از محققان به طورکلی، حماسه را صورت تغییر یافته اسطوره و برآمده از بطن آن دانسته‌اند. حماسه روایت کننده دلیران است، یعنی نظامیانی که در طول تاریخ برای دفاع از کیان ملک و میهن همیشه آماده به خدمت بوده و سد محکمی مقابل متجاوز بوده‌اند.

سردار شهید حاج قاسم سلیمانی به دلیل عملکردش در دفاع از مرزهای میهن، در امتداد شخصیت‌های اساطیری در فرهنگ ایران قرار می‌گیرد. او هنگام حیات نیز میان ایرانیان به ویژه نسل جوان بازتولید شخصیت‌هایی چون رستم یا آرش بود و روایت مجاهدت‌های او و هم‌رزمانش، در امتداد روایت‌های مقدس از مجاهدان در طول تاریخ ایران زمین است. به همین دلیل هم شخصیت و عملکرد این مجاهد کبیر سوژه خوبی برای حماسه سرایان است. پس از ماجرای شهادت سردار حماسه‌های مهمی سروده شد که شور آنها به یقین آتش انتقام را در دل ایرانیان همیشه روشن نگاه خواهد داشت.

علا: شانیت این اثر از سردار سلیمانی است و البته کیفیت چاپ و تصویرگری‌اش هم ممتاز است. اما سیستم توزیع متاسفانه آنچنان که درخور این اثر است، نبود و «سرباز نامه» هنوز به دست مخاطبان بی‌شمارش نرسیده استیکی از آثار نفیس منتشر شده در زمستان ۹۹ «سربازنامه: منظومه‌ای برای شهید قاسم سلیمانی» سروده افشین علا است. این کتاب نفیس با تصویرگری محمدحسین صلواتیان با شمارگان پنج هزار نسخه، ۴۸ صفحه و بهای ۶۹ هزار تومان توسط انتشارات مکتب حاج قاسم روانه کتابفروشی‌ها شد.

این منظومه چند ماه پیش از انتشار رسمی از سوی شاعر به محضر رهبر معظم انقلاب تقدیم شد. ایشان در یادداشتی بر این مجموعه مرقوم فرمودند: «زیبا و شیوا و خوش لفظ و معنا سروده شده است. منظومه ماندگاری خواهد شد ان‌شاالله. این قریحه و این توفیق را به آقای افشین علا تبریک می‌گویم.»

«سربازنامه» فصل‌های متعددی دارد: از داستان آرش تا ماجرای دفاع مقدس و شهدای مدافعان حرم و عهدی که با امام و امت بستند و محبت‌شأن به آدم‌ها و… و به طور کل این فصول راوی مجاهدت‌های پاسداران ملک و میهن از آرش کمانگیر تا سردار شهید حاج قاسم سلیمانی‌اند. به مناسبت نخستین روز نوروز که سالگرد تولد سردار شهید حاج قاسم سلیمانی است، در گزارشی به این متن پرداخته‌ایم.

افشین علا، سراینده این منظومه در یکی از گفت‌وگوهای مطبوعاتی خود بیان کرده بود: من حس کردم باید دین خودم را به سردار سلیمانی عزیز ادا کنم. سال‌ها پیش در زمان حیاتشان در وصف عظمت ایشان شعر گفتم. همچنین در گذشته در دیداری که با رهبری داشتیم به سردار سلیمانی گفتم که برایشان شعر گفتم و هنوز گرمای دست بریده شده ایشان را در وجودم حس می‌کنم.

وی ادامه داد: در همان روزهای پس از شهادت هم در فقدان‌شان شعر سرودم اما دیدم وظیفه اصحاب قلم است که روایتی منظوم و حماسی در وصف این عظمت خلق کنند. برای رسیدن به این مقصود و گرفتن مدد از همت خود سردار شهید، به کرمان رفتم و حاصل آن سفر این مثنوی بلندی است که با تمثیل آرش کمانگیر آغاز می‌شود که نماد گستردگی مرزهای ایران زمین است.

«سربازنامه» هنوز به دست مخاطبان پرشمارَش نرسیده است

این شاعر انقلاب اما با انتقاد از توزیع «سربازنامه» به مهر گفت: شانیت این اثر از سردار سلیمانی است و البته کیفیت چاپ و تصویرگری‌اش هم ممتاز است. اما سیستم توزیع متاسفانه آنچنان که درخور این اثر است، نبود و «سرباز نامه» هنوز به دست مخاطبان بی‌شمارش نرسیده است.

علا اضافه کرد: امیدوار بودم در سالگرد شهادت سردار و یا به مناسبت سال نو و عید نوروز این اثر به عنوان عیدی به دست مخاطبانش می‌رسید. تماس‌های بسیاری از سایر نقاط ایران با من شد که جملگی خواستار این اثر بودند، اما نمی‌دانستم که چگونه باید به این درخواست‌ها پاسخ دهم؟ کاش دستگاه‌های فرهنگی همتی کنند و این کتاب نفیس را به دست مخاطبان برسانند.

در حوزه تصویرگری سیاسی آثار چندانی خلق نشده است

همانطور که اشاره شد، تصویرگری «سربازنامه» را محمدحسین صلواتیان، هنرمند و طراح نخبه به سامان رسانده است. تصویرسازی‌هایی درخور که مکمل روایت اساطیری از مجاهدت‌های سردار سلیمانی شده و شور ابیات را در دل مخاطب بیش از پیش می‌کند. صلواتیان در گفت‌وگو با خبرنگار مهر درباره مدت زمان تصویرگری «سربازنامه» و تکنیک خلق تصاویر، گفت: از مطالعه متن تا پایان کار حدوداً دو ماه طول کشید و رسیدن به یک قالب مناسب که متن را همراهی کند فرصت قابل توجهی را می‌طلبید. به هر حال این متن منظوم با مضمون خاص نیاز به یک نگاه خاص داشت.

وی افزود: ما در عرصه تصویرگری سیاسی برای نوجوانان که یک ژانر متفاوت به حساب می‌آید آثار زیادی نداریم. خلق هر اثری در این زمینه می‌تواند قالب تعریف نشده‌ای باشد، به‌ویژه موضوعی به وسعت و عمق موضوع این کتاب که سردار شهید حاج قاسم است مقداری کار را حساس‌تر و سنگین‌تر می‌کند.

آنچه را که هنر از آن عاجز است و همیشه کم می‌آورد، متجلی ساختن باطن و ملکوت سوژه یا فرد است. به همین دلیل هنر ملکوتی نازله است. این نزول نسبت به وسعت باطنی، مراتب دارد صلواتیان ادامه داد: من تکنیک اکولین را برای این کار انتخاب کردم به این جهت که ترسیم فضاهای آسمانی، معنوی و شاعرانه میسر باشد.

این هنرمند در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که «سردار سلیمانی به عنوان یک سوژه طراحی چه ویژگی‌هایی دارد؟» اشاره کرد: ابعاد شخصیتی سردار آنقدر گسترده است که اولاً نیاز به یک شناخت معرفتی دارد که در این وادی پای در گل هستم. آنچه سردار را «سردار» کرده تجلی وجودی این انسان صالح آخرالزمانی در ابعاد ملکوتی است.

صلواتیان اضافه کرد: نشان دادن ویژگی‌های ظاهری هر فرد یا سوژه به زبان هنر، می‌تواند فراتر از اصل سوژه باشد. می‌شود سرداری را طراحی کرد که جوان‌تر، شاداب‌تر، خوش قامت‌تر و زیباتر باشد و این ویژگی هنر ظاهری است. آنچه را که هنر از آن عاجز است و همیشه کم می‌آورد، متجلی ساختن باطن و ملکوت سوژه یا فرد است. به همین دلیل هنر ملکوتی نازله است. این نزول نسبت به وسعت باطنی، مراتب دارد.

قوالب هنری از بیان وجه ملکوتی سردار عاجزند

وی در ادامه با اشاره به این نکته که وجه ملکوتی سردار سلیمانی در هیچیک از قوالب هنری نمی‌گنجد، گفت: درباره شهید با عظمت سردار سلیمانی چه می‌توان کرد؟ به معنی حقیقی کلمه، قلم شکسته و ناقص از تجلی و توصیف است. وجه ملکوتی سردار در هیچ قالب هنری نمی‌گنجد و خلق هر اثر هنری صرفاً جرعه از دریاست. «آب دربا را اگر نتوان چشید * هم به قدر تشنگی باید چشید.»

وجه ملکوتی سردار در هیچ قالب هنری نمی‌گنجد و خلق هر اثر هنری صرفاً جرعه از دریاست صلواتیان همچنین در بخش دیگری از این گفت‌وگو در پاسخ به این سوال که: «تصویرسازی «سربازنامه» به نظر به نوعی ادامه دهنده سنت نگارگری مذهبی ایران بویژه در رنگبندی آن است. اگر به تقسیم بندی اشقیا و اولیا بازگردیم، در نگارگری سنتی طیف رنگی خاصی برای هرکدام از کاراکترها اعمال می‌شد. در این اثر نیز از همین سنت پیروی شده است و ضمن اینکه برای صحنه‌های نبرد اولیا از رنگ‌های گرم نیز بهره برده شده. نظر شخصی خود شما در این باره چیست؟» اشاره کرد: هم بله و هم نه. بنده سعی کردم کار خودم را بکنم. تلاش برای رسیدن به یک قالب مناسب. رنگ‌ها را آسمانی و زمینی گرفته‌ام. رنگ‌های چرک و ناخالص را به اشقیا داده‌ام.

تصویرگر منظومه «سربازنامه» همچنین درباره ابیات این منظومه و کمک و راهنمایی آنها به طراح، اشاره کرد: انصافاً متن کتاب بسیار فاخر و زیباست. خوش به حال استاد افشین علا، آثارش برای اهل بیت علیهم السلام و انقلاب و ارزش‌ها یکی از یکی دلنشین‌تر و برجسته‌تر است. به اعتقاد من این اثر اعلای علاست. شروعی زیبا، اوجی با شکوه، پر از زیبایی‌های شاعرانه و خیال انگیز و فرودی بی نظیر، هر تصویرگری را برای به تصویر کشیدن فضاهای این متن سردرگم و مبهوت می‌کند. صرفاً به جهت محدودیت صفحات مجبور به چشم پوشی از بسیاری از صحنه‌های متن شدم.

وی در پایان گفت: تصویر به گرد پای متن هم نمی‌رسد. صرفاً ران ملخی به دربار سلیمانی سردار است. چشم طمع به عنایتش دارم و می‌دانم و یقین دارم که سردار دوستدارانش از مسلمان و غیر مسلمان را رها نمی‌سازد و لطف به اندازه کرمش می‌کند.