ظلم با شعار انسانیت!

گروه دانشگاه خبرگزاری دانشجو، محدثه اکبریان؛ برابری حقوق بشر و حقوق حیوانات، تأمل در مفهوم رنج و درد بسیار حیوانات و مصادیق آن، با ابهام در فرض وجود احساسات و قدرت بیان در حیوانات در هم آمیخته است. رویکردهایی به نمایش گذاشته شده که گاه یکسره منکر حقوق حیوانات می‌شوند، گاه حقوق حیوانات را مؤخر بر حقوق بشر و در جهت رفاه وی می‌انگارند و گاه قائل به حقوقی برابر میان بشر و حیوانات می‌شوند.

در حقوق ایران چالشی که مطرح است، این است که چرا با وجود آیات و روایات بسیاری که حقوق حیوانات را به رسمیت شناخته است، در حوزه‌ی مدنی مقررات خاصی به چشم نمی‌خورد؟ به‌ نظر می‌رسد علت این موضوع ضعف مبانی تئوریک و فلسفی و نهادینه نشدن است و در نتیجه، این مسئله‌ی مهم، تنها در حد پند و اندرز اخلاقی باقی مانده است و تبدیل به نظام حقوقی نشده است.

این موضوع سبب شده است که به کرات شاهد پایمال شدن حقوق حیوانات باشیم؛ بدون اینکه تهدید جدی برای پایمال‌کنندگان وجود داشته باشد. مانند تصاویر دردناکی که از زنده به گور کردن جوجه‌های یک روزه در برخی مرغداری‌ها دیدیم که با توجیه گرانی خوراک مرغ و جوجه و پائین بودن قیمت‌های فروش و … همراه شد.

این درحالی است که خداوند سبحان خودش فراهم کردن روزی همه مخلوقات را بر عهده گرفته است و در قرآن مجید تمام جنبندگان و پرندگان و چرندگان را “امت”هایی مانند جوامع انسانی دانسته و فرموده است: “هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود پرواز می‌کند، مگر اینکه امت‌هایی مانند شما هستند، ما هیچ‌چیز را در این کتاب، فروگذار نکردیم، سپس همگی به‌سوی پروردگارشان محشور می‌شوند.”

و در آیه‌ای دیگر به فراهم کردن نیازهای ضروری و احتیاجات حیاتی حیوان‌ها اشاره و آن را در کنار انسان‌ها ذکر نموده و فرموده است: “چه بسا جنبنده‌ای که قدرت حمل روزی خود را ندارد، خداوند او و شما را روزی می‌دهد و او شنوا و داناست”.

همچنین در قرآن هرگونه آزار و اذیت کردن حیوان‌ها مانند بریدن گوش و دم… کاری زشت و شیطانی شمرده شده است:
“و آنان را گمراه می‌کنم و به آرزوها سرگرم می‌سازم و به آنان دستور می‌دهم که (اعمال خرافی انجام دهند و) گوش چارپایان را بشکافند و آفرینش خدایی را تغییر دهند و هر کس شیطان را به جای خدا ولی خود برگزیند، زیان آشکاری کرده است”.

علاوه‌بر آیات، روایات بسیار دقیقی از معصومان در جهت حفظ حقوق حیوانات به چشم می‌خورد که اثبات‌کننده‌ی نگاه دقیق اسلام به حفظ حقوق همه‌ی جانداران روی زمین است. در اینجا به چند نمونه از آن‌ها می‌پردازیم: پیامبر اسلام(ص) از کشتن هر جانداری نهی فرمود، مگر آنکه آزار و آسیب برساند. هم‌چنین در حدیثی تامل‌برانگیز از رسول خدا بیان شده است ایشان کسی را که حیوانات را مثله(زجر کش) کند، لعنت کردند. مشابه این حدیث در کلام امیرالمومنین هم نقل شده است: “از پیامبر شنیدم که می‌فرمود: مبادا [موجود زنده‌ای را] گرچه سگ باشد، مثله کنید”.

هم‌چنین راوندی از امام صادق نقل کرده است که مردی خدمت پیامبر رسید و به حضرت سلام کرد پیام [به صیغه جمع] فرمود: و علیکم السلام. آن مرد عرض کرد: ای رسول خدا! من یک نفر بیشتر نیستم! حضرت فرمود بر تو و اسبت سلام کردم. هم‌چنین پیامبر فرمودند هر حیوانی _پرنده یا جز آن _ به ناحق کشته شود، در روز قیامت از قاتل خود شکایت خواهد کرد.

نگاهی به ابواب فقه نشان می‌دهد که حقوق حیوانات در منابع فقهی مانند خوراک، بهداشت و نگهداشت آن‌ها به‌طور جدی مدنظر بوده است. شهید ثانی می‌نویسد: “همانطور که برای ماندگاری آدمی هزینه کردن واجب است برای ماندگاری حیوان محترم نیز این واجب است گرچه حیوان از آن دیگری باشد….”

محقق حلی می‌نویسد: ” اگر شخصی بر حیوانی که به او هجوم آورده جنایت وارد کند، اگر برای دفاع از خود بوده، ضامن نیست و اگر برای غیر دفاع بوده است ضامن است”. هر حیوانی که در ملکیت انسان باشد، دارای حق نفقه است؛ شیخ طوسی می‌نویسد: هر گاه شخص، مالک حیوانی شود، واجب است هزینه آن را برآورد و در این حکم فرقی بین حیوانی که می‌شود خورد و حیوان حرام گوشت نیست و پرنده و غیر پرنده مساوی است، زیرا حیوان حرمت دارد.

شهید در مسالک می‌نویسد: مستحب است شیر حیوان را تا آخر ندوشد و ناخن‌های خود را کوتاه کند تا هنگام دوشیدن شیر، حیوان اذیت نشود. در روایتی زیبا از پیامبر اسلام بیان شده است آب بینی گوسفند را پاک کنید و در آغلش نماز بگزارید؛ زیرا او حیوانی از حیوانات بهشت است. شهید ثانی درمان حیوان را در حکم هزینه و نفقه‌ی حیوان می‌داند.

آیات و روایاتی که مطرح شد، تنها جزء کوچکی از منابع فقهی و اسلامی در جهت حفظ حقوق حیوانات بود و جالب است که با وجود گستردگی این منابع، در منابع حقوقی به میزان کافی به این امر مهم پرداخته نشده است و در دادگاهایمان منشور حقوق حیوانات نداریم و ریشه بسیاری از معضل‌ها در این امر خلاصه می‌شود.

رویکرد به حقوق حیوانات به‌شدت عاطفی و احساسی است در حالی که خلأ مبانی تئوریک و فلسفی در این حوزه احساس می‌شود و اگر به بنیان‌های چالش اخلاق و حقوق توجه نکنیم، بحث‌هایی که ادامه خواهیم داد بسیار سطحی باقی می‌ماند.

محدثه اکبریان – دانشجوی کارشناسی حقوق دانشگاه تهران

انتشار یادداشت‌های دانشجویی به معنای تأیید تمامی محتوای آن توسط «خبرگزاری دانشجو» نیست و صرفاً منعکس کننده نظرات گروه‌ها و فعالین دانشجویی است.