تیشه بر ریشه گیاهان دارویی/خام فروشی تهدیدی برای صادرات «طلای سبز»

خبرگزاری فارس، معصومه درخشان – تنوع پوشش گیاهی کشورمان ایران بر کسی پوشیده نیست، داشتن طبیعت بی‌نظیر در تمام فصول آن را به کشور چهار فصل تبدیل کرده است، در کنار همه زیبایی‌های سحرانگیز و دلربای آن وجود گیاهان دارویی در طبیعت باعث شده است ایران یکی از غنی‌ترین کشورها در زمینه گیاهان دارویی باشد، یکی از مهم‌ترین موضوعات در این حوزه کم توجهی به اقتصاد گیاهان دارویی است.

یکی از ظرفیت‌های بالقوه و البته عظیم کشورمان که می‌توان زمینه یک جهش اقتصادی بلند را برای ایران فراهم و به‌تبع آن، منابع سرشار ارزی را نیز نصیب کشورمان کند، “گیاهان دارویی” است؛ ایران یکی از کشورهای منحصر به فرد در زمینه کشت گیاهان دارویی است چرا که تقریباً اکثر گونه‌های گیاهان دارویی دنیا در ایران امکان کشت و تولید دارند.

خام فروشی مانع از ارزآوری طلای سبز

در حالی که گردش اقتصاد گیاهان دارویی در دنیا باعث شکل‌گیری صنعت داروسازی گیاهی و در کنار آن لوازم آرایشی و بهداشتی شده است و کشورهایی چون هندوستان، چین، آلمان و… با فرآوری گیاهان دارویی و استخراج مواد اولیه و مواد موثره آنها برای پیش‌ساز داروها و مواد آرایشی بهداشتی حرف اول را در جهان می‌زنند متاسفانه در کشور ما خام فروشی این محصولات باعث شده است هنوز بسیاری از گیاهان دارویی ناشناخته باقی بماند.

اگرچه طبیعت ایران روی کمربند خشک و نیمه‌خشک زمین واقع شده اما این طبیعت از قابلیت‌ های بسیار فراوانی برخوردار است. تاکنون ۸ هزار و ۴۲۵ گونه گیاهی در منابع طبیعی ایران شناسایی شده که طبق بررسی علمی موسسه تحقیقات جنگل ها و مراتع کشور، ۲ هزار و ۳۰۰ گونه از این گیاهان دارای خواص دارویی است ولی هنوز از این ظرفیت، بهره کافی برده نشده و در اغلب موارد به خام فروشی یا فرآوری سنتی (عرق گیری) بسنده شده است.

امروزه به رغم فراوانی داروهای شیمیایی، استفاده از گیاهان دارویی در حال افزایش است و تولید و تجارت این گیاهان رقم قابل ملاحظه ای را به خود اختصاص داده است.

سهم ۶۰۰ میلیون دلاری ایران از تجارت ۱۰۰ میلیارد دلاری جهانی گیاهان دارویی / سهم ۴۵۰ میلیون دلاری زعفران

براساس گزارش سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل متحد (فائو)، ارزش تجارت جهانی گیاهان دارویی که اکنون در حدود ۱۰۰ میلیارد دلار در سال است، در سال ۲۰۵۰ میلادی به رقم ۵ تریلیون دلار خواهد رسید.

کشور ایران با داشتن ۱۱ اقلیم از ۱۳ اقلیم جهان و دارا بودن تنوع گیاهی بیشتر از قاره اروپا، هم اکنون فقط ۶۰۰میلیون دلار از تجارت جهانی گیاهان دارویی را به خود اختصاص داده است که از این مقدار هم بخش عمده‌ای مربوط به صادرات زعفران به میزان حدود ۴۵۰ میلیون دلار است.

هرچند کارشناسان این حوزه معتقد هستند گیاهان دارویی ظرفیت جایگزینی نفت را دارند، اما به دلیل آماده نبودن بسترهای مناسب اغلب صادرات گیاهان دارویی ما از عرصه های طبیعی به صورت خام و فله ای صورت می گیرد که این کار علاوه بر تخریب طبیعت و از بین بردن ذخایر ژنتیکی، ارزش افزوده چندانی هم ندارد.

از طرف دیگر بخشی از گیاهان دارویی صادراتی ما پس از فرآوری در بسته بندی های مناسب و با قیمت های بسیار بالاتر وارد کشور شده و برخی از ایرانی ها از این محصولات وارداتی استفاده می کنند.

کارشناسان می گویند: ظرفیت مغفول مانده تولید و صادرات گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن در ایران قابل احیا و توسعه است و می‌تواند در افزایش تولید ناخالص داخلی و ملی، ایجاد فرصت‌های شغلی و افزایش صادرات اثربخش باشد. البته صنعت گیاهان دارویی در حوزه‌های تولید، فرآوری و بسته‌بندی و بازاریابی نیازمند سرمایه‌گذاری است که هر یک با چالش‌های خاص خود مواجه هستند.

آمار سازمان‌ بهداشت جهانی گویای این است که بیش از ۷۵ درصد مردم کشورهای در حال توسعه نیازهای اولیه بهداشتی و درمانی خود را با استفاده از گیاهان دارویی و مواد طبیعی مرتفع می‌کنند و در سال‌های اخیر استفاده از داروهای گیاهی و سنتی در کشورهای صنعتی و توسعه‌یافته هم به شکل چشمگیری افزایش یافته است، ازاین‌رو با نگاه آینده‌پژوهی و برنامه‌ریزی برای استفاده از فرصت‌های اقتصادی و تولیدی آتی و بازار روبه توسعه گیاهان دارویی، توسعه صنایع فرآوری گیاهان دارویی باید مورد توجه خاص قرار گیرد.

بر اساس آمار رسمی وزارت جهادکشاورزی، سطح زیرکشت گیاهان دارویی ۱۵۶ هزار و ۳۳۹ هکتار و مجموع تولید آنها ۱۷۳ هزار و ۶۰۵ تن بوده است.در این زمینه تخمین زده می‌شود، حدود ۳۵۰۰ تن از محصولات جنگلی و مرتعی در زمره گیاهان دارویی قرار داشته و به شکل وحشی و خودرو سالانه در ایران تولید می‌شود.

ناگفته نماند حجم تجارت گیاهان دارویی در جهان در سال ۱۹۹۶ حدود ۶۰ میلیارد دلار بوده که در سال ۲۰۱۰ به ۱۰۰ میلیارد دلار رسیده و بانک جهانی پیش‌بینی کرده که این رقم در سال ۲۰۵۰ به ۵۰۰۰ میلیارد دلار خواهد رسید.

کشورهای چین، هند، آمریکا و آلمان بازیگران اصلی تولید و تجارت گیاهان دارویی و فرآورده‌های آن در جهان هستند. این کشورها نه‌تنها در تولید گیاهان دارویی بلکه در صادرات و هم‌زمان در واردات آن جزو کشورهای نخست جهان هستند.

بی‌توجهی به ارز آوری طلای سبز در اقتصاد کشور

نادر نظام دوست‌شادباد،میکروبیولوژیست و مسوول مرکز هدایت گیاهان دارویی سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری آذربایجان‌شرقی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس در تبریز با اشاره به اهمیت روز افزون گیاهان دارویی در طب سنتی و طب مدرن گفت: گیاهان دارویی  از گذشته های دور در امور درمانی و پزشکی مورد توجه بوده است با وجود پیشرفت علم و تکنولوژی استفاده از گیاهان دارویی که با نام «طلای سبز» از آن یاد می‌شود بیش از پیش به چشم می‌خورد.

وی با بیان اینکه با استفاده از ظرفیت گیاهان دارویی می‌توان ارزش افزوده آن  را افزایش داد خاطرنشان کرد: اگر چه در دوران‌های قدیم و حتی حال حاضر از گیاهان  دارویی در طب سنتی استفاده می‌شود ولی در حال حاضر با پتانسل گیاهان دارویی می‌توان ارزش افزوده این نعمت خدادادی را افزایش داد.

مسوول مرکز هدایت گیاهان دارویی سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری آذربایجان‌شرقی ادامه داد: کشورهایی چون هندوستان، چین، آلمان و… با فرآوری گیاهان دارویی و استخراج مواد اولیه و مواد موثره آنها برای پیش‌ساز داروها و مواد آرایشی بهداشتی حرف اول را در جهان می‌زنند در حالی که در کشور ما با وجود  هزاران نوع گیاه دارویی هنوز مثل نفت، ما به دنبال خام فروشی هستیم. یک حرکت جهادی و انقلابی نیاز است که شرکت های دانش بنیان برای ورود به این حوزه قدم های مستحکمی بردارند.

طلای سبز دروازه‌ای برای صادرات

این میکروبیولوژیست، استخراج، استحصال و فرآوری گیاهان دارویی را گام مهمی برای صادرات ذکر کرد و افزود: بازار تقاضای دارویی در کشور و جهان ظرفیت بالایی دارد، اگر عرضه کشور ما نیز رونق پیدا کند، استخراج، استحصال و فرآوری گیاهان دارویی برای صادرات به کشورهای همسایه میهن عزیزمان، علاوه بر این که باعث ارزآوری به کشور می‌شود. همچنین مانع از خروج ارز کشور برای واردات از کشورهایی چون هندوستان خواهد شد.

سهولت دستیابی به ۱۵ کشور همسایه این ظرفیت عظیم را ایجاد کرده و دولت‌ها با ایجاد زیرساخت‌‌های مطمئن می‌توانند تحولی در صادرات کشور در ۱۵ بازار هدف انجام دهند.  چرا که موقعیت ممتاز ژئوپولتیک و ژئواستراتژیک ایران بر کسی پوشیده نیست لیکن این امتیاز را می‌توان هرچه بیشتر به سود منافع ملی سوق داد.

مسوول مرکزهدایت گیاهان دارویی سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری آذربایجان‌شرقی ادامه داد: اقتصاد هر کشوری با صادرات پویا می‌ماند، کشورهای مختلف با تولید بیش از ظرفیت محصولات مورد تقاضای کشور خود که در آن صرفه اقتصادی دارند به صادرات روی می‌آورند و این موضوع باعث می‌شود هزینه واردات خود را تامین کنند.

 اقلیم چهار فصل و تنوع گیاهی در ایران

نظام‌دوست شادباد با اشاره به اینکه در استان های مرزی ظرفیت بسیار بالایی برای گیاهان دارویی وجود دارد ادامه داد: ۱۶ استان مرزی در کشور ایران وجود دارد که مساحت آنها ۵۰ درصد و جمعیت آنها ۴۹ درصد کل کشور است، یعنی نیمی از ظرفیت انسانی کشور در استان‌های مرزی است که با وجود اقلیم چهار فصل و تنوع گیاهی در این استان ها نشان‌دهنده اهمیت این مناطق بوده و شایسته است حداقل نیمی از امکانات رفاهی و بودجه و قدرت فرهنگی، امنیتی و اقتصادی کشور به این استان‌ها تخصیص داده شود.

شناسایی ۵۰۰ نوع گیاه دارویی در آذربایجان‌شرقی

وی با اشاره به اینکه استان آذربایجان‌شرقی نیز یک استان مرزی بوده و دارای گونه‌های مختلف گیاهان دارویی است تصریح کرد: در استان آذربایجان‌شرقی بیش از ۵۰۰ نوع گیاه دارویی شناسایی شده است که از بین گونه‌های مختلف، برخی دارای ارزش غذایی، دارویی، چاشنی، رنگرزی و اقتصادی بالایی هستند که از جمله آنها می‌توان به بیدمشک، بومادران، سماق، گل محمدی، اسطوخودوس، زیره، کنجد، سیاه دانه، رازیانه، خاک شیر، پونه، نعناع، شاه اسپرم، زرشک، گل گاوزبان و…  اشاره کرد که شناخت این گیاهان برای سلامتی و اقتصاد جامعه کمک شایانی می‌کند.

جلوگیری از خام فروشی گیاهان دارویی

نظام‌دوست شادباد با تاکید بر اینکه باید از خام فروشی گیاهان دارویی جلوگیری شود، تصریح کرد: استعداد کشت و پرورش گیاهان دارویی در استان و کشور بسیار بالا است ولی باید از خام فروشی جلوگیری کنیم برای مثال گل‌محمدی به شکل گلاب و غنچه صادر می‌گردد در حالی که باید به شکل اسانس و مواد موثره نیز فرآوری شود تا ارزش اقتصادی بالا و مقرون به صرفه‌ای ایجاد کند تا کشاورزان و سرمایه‌گذاران و صادر کننده‌ها برای این امر ترغیب شوند.

مسوول مرکز هدایت گیاهان دارویی سازمان بسیج علمی، پژوهشی و فناوری آذربایجان‌شرقی با تاکید بر اینکه باید بر اقتصاد گیاهان دارویی تمرکز بیشتری صورت گیرد، گفت: برای بهره‌مندی بیشتر از اقتصاد گیاهان دارویی به گفتمان اقتصادی، ارتقاء کیفیت گیاهان دارویی و آگاه‌سازی کشاورزان نیاز داریم. این گفتمان باید به شکلی صورت گیرد که سرمایه‌گذاران و کشاورزان از اهمیت بالای اقتصادی گیاهان دارویی مطلع شده و به بازار ورود پیدا کنند.

وی با اشاره به اینکه معمولا به صنایع بزرگ توجهی بیشتری می‌شود ولی به  بقیه کارگاه‌ها و صنایع کوچک بی‌توجهی صورت می‌گیرد، تصریح کرد: هر موقع از اقتصاد سخن به میان می‌آید صنایع نفت،گاز، پتروشیمی، خودروسازی و…. مورد توجه قرار می‌گیرد اما صنایعی که شناخته نشده یا مورد توجه واقع نشده‌اند یک اقیانوس آبی، رقابت اقتصادی دارد که ریسک شکست کمتری دارد کشت و فرآوری گیاهان دارویی یکی از این حوزه‌ها است.

ضرورت تاسیس یک شرکت دانش بنیان برای طلای سبز

وی در ادامه  به نقش شرکت‌های دانش بنیان در فرآوری گیاهان دارویی  اشاره کرد و ادامه داد: در شرایط فعلی تاسیس یک شرکت دانش بنیان بر پایه تولید محصولات کشاورزی و گیاهان دارویی ضرورت دارد و لازم است محصولات تولید شده در این شرکت‌های دانش بنیان بر پایه اصول و استانداردهای بین‌المللی باشد. شرکت‌های دانش بنیان و نوپا باید به مطالعه و اجرای این گونه طرح‌ها ورود پیدا کنند تا با ارائه راهکارها و طرح‌های اجرایی بتوانند گام موثری در این زمینه بردارند.

رعایت استانداردها در تولید گیاهان دارویی ضروری است

نظام‌دوست شادباد بر رعایت استانداردها در تولید محصولات کشاورزی، باغی و گیاهان دارویی تاکید کرد و افزود: به علت رعایت استاندارد های بهداشتی و پزشکی مورد تایید نهادهای تابعه وزارت بهداشت چون سازمان غذا و دارو یا برای صادرات به کشورهای مقصد، باید استانداردهای ویژه ای برای کشت گیاهان دارویی رعایت شود. برای مثال فلزات سنگین در این گیاهان به حداقل برسد و مواد موثره اصلی گیاه، درجه خلوص بالاتری داشته باشد تا محصولات با کیفیت در کشور هدف، مورد تایید قرار گرفته  و صادر شود.

بسار مشاهده شده است که کشورهای اروپایی در بررسی استانداردها مواردی همچون وجود فلزات سنگین در محصولات زراعی، باغی و داروهای گیاهی را مطرح کرده و محصول را به کشور مبداء بازگردانده‌اند در نتیجه بهتر است ما از همان ابتدا و با تکیه بر توان داخلی متخصصان داخلی محصولاتی تولید کنیم که مطابق با استانداردهای بین المللی باشد.

سندی مغفول مانده

سند ملی گیاهان دارویی و طب سنتی هم بر حفظ ذخایر ژنتیکی گیاهان دارویی بومی و انحصاری کشور تأکید دارد. طبق این سند ایران باید تا سال ۱۴۰۴ سـهم ۲۰ درصد ارزش بازار داروی کشـور توسـط محصولات تأییدشـده مبتنی بر دارو‌های گیاهـی و محصولات طبیعی و ۲۰ درصـد ارزش بـازار داروی حـوزه دامپزشـکی کشـور توسـط محصولات تأییدشـده مبتنـی بـر داروهـای گیاهی و محصـولات طبیعی را کسب کند.

افزایـش صـادرات گیاهـان دارویـی و فرآورده‌های دارویـی گیاهـی و فرآورده‌های گیاهی بـرای حضـور در بین ۱۰ کشـور اول جهان از دیگر مواردی است که در این سند بر آن تأکید شده است. با تمام این‌ها همچنان گیاهان دارویی و طب سنتی با وجود تمام ظرفیت‌ها و ارزش اقتصادی و سلامتی هنوز به طور جدی مورد توجه سیاستگذاران حوزه صنعت و بهداشت نیستند.